De almaar intensievere ontwikkeling en inzet van generatieve AI (GenAI) brengt de hele samenleving in een nieuwe stroomversnelling, de nieuwsmediasector en de journalistiek inbegrepen. (Gen)AI kan mens en maatschappij veel opleveren, maar moet goed worden beheerd.
VVJ Academy werkte in dat verband de volgende leidraad uit. Ze bevat richtsnoeren voor de invoering en inzet van AI in de nieuwsmediabedrijven en op redacties in het bijzonder.
- Journalistiek en eigen AI-tools
1.1 Journalistieke AI-tools as such
(Gen)AI-technologie kan een belangrijke meerwaarde opleveren voor nieuwsmedia en journalistiek.
Tegelijk moeten elke ontwikkeling en inzet van AI beantwoorden aan de klassieke principes van goede journalistiek[1]:
- De journalist moet autonoom blijven bij het maken van redactionele keuzes;
- Gehanteerde tools moeten robuust, betrouwbaar, correct en neutraal (onbevooroordeeld) zijn;
- Ingezette tools moeten de persoonsrechten van bronnen van en mensen in het nieuws respecteren;
- Ingezette tools mogen geen negatieve impact hebben op de samenleving als geheel;
- De inzet van AI-tools moet in alle transparantie plaatsvinden.
Naargelang de fase van het journalistieke werkproces kunnen nog de volgende klemtonen worden gelegd.
a) Informatiegaring
AI kan helpen om makkelijker nieuws te ontdekken of dieper te spitten naar nieuwe informatie. Factcheckingtools maken het mogelijk snel desinformatie te detecteren.
Toch zal voor de garing van echt nieuws altijd menselijke kracht vereist blijven.
Bovendien moeten nieuwsgaringstools te allen tijde betrouwbaar zijn en vrij van bias, en mogen ze geen ongeoorloofde inbreuk plegen op persoonsrechten zoals de privacy of auteursrechten. Ook dat noodzaakt een blijvende inbreng van ‘menselijke’ journalisten.
b) Informatieverwerking
Tools voor vertaling, speech-to-text, text-to-speech, grafische tools of tools voor samenvattingen leveren ontegensprekelijk meerwaarde voor het nieuwsbedrijf.
Maar ook hier blijven de premissen van correctheid, nauwkeurigheid, vrijheid van bias en respect voor andermans intellectuele rechten overeind. Een wisselwerking mens-machine-mens blijft onontbeerlijk.
c) Redactiewerk
GenAI komt met de belofte snel teksten en beelden te genereren mits een voldoende precieze prompt wordt ingegeven.
Niettemin stoot AI op dit niveau van het journalistieke werkproces op inherente beperkingen. De menselijke originaliteit, de persoonlijke invalshoek van een journalist kan ze niet evenaren.
Bovendien moet hier des te meer worden toegezien op de kernwaarden van goede journalistiek: onafhankelijkheid, betrouwbaarheid, respect voor de privacy, respect voor andermans auteursrechten, aandacht voor breedmaatschappelijke waarden zoals diversiteit en tolerantie. Het belang van een human in the loop is hier vitaal.
d) Distributie
AI-tools laten ook toe het nieuwsgebruik nauwkeurig in kaart te brengen en het nieuwsaanbod daaraan aan te passen, via redactionele verfijningen, diversificatie en personalisering. Dat kan leiden tot een verbetering van het nieuwsaanbod, het aanboren van nieuwe publiekssegmenten of nog een gesofisticeerder betaalstrategie.
Niettemin mag een te sterke publiekgerichtheid niet leiden tot een vermindering van de redactionele onafhankelijkheid en van de kwaliteit van het nieuwsaanbod. Diversificatie en doorpublicatie van nieuwsberichten mogen ook geen afbreuk doen aan de (zowel morele als materiële) auteursrechten van journalisten. Distributietools moeten verder voldoende rekening houden met de persoonsrechten van de nieuwsgebruiker. Tot slot moet worden gewaakt voor filterbubbels, die een gezonde democratie in de weg kunnen staan.
1.2 AI-uitrol in het nieuwsbedrijf
Bij de ontwikkeling en inzet van (eigen of externe) AI-toepassingen in het nieuwsbedrijf moeten de volgende operationele richtsnoeren worden gevolgd.
- Uitwerken AI-strategie
Het nieuwsbedrijf moet vooraf een duidelijke AI-strategie uitwerken: voor welke journalistieke (of commerciële) activiteiten kunnen (Gen)AI-tools nuttig zijn?; wat is behalve de meerwaarde de mogelijke schaduwzijde van een beoogde tool? Deze kosten-/batenanalyse dringt zich op voor elke nieuwe technologische innovatie in het mediabedrijf en moet gebeuren op basis van de parameters beschreven hoger in 1.1.
- Voldoende testing en permanente evaluatie
Nieuwe tools moeten voldoende worden getest voor gebruik. Eens ingezet, moeten ze bovendien voortdurend en intensief worden geëvalueerd. Voor een en ander moet dezelfde checklist worden gebruikt als opgenomen in afdeling 1.1. AI-tools die om de een of andere reden niet voldoen, moeten meteen worden afgevoerd.
- Inspraak redacties
Het uitwerken en opvolgen van een AI-strategie voor de redacties moet noodzakelijkerwijs plaatsvinden in overleg met de redactie. Behalve de hoofdredactie wordt, waar aanwezig, ook de redactieraad of een specifieke AI-taskforce hierbij betrokken. De inspraak moet zich uitstrekken tot de tools die worden ingezet voor de uiteindelijke distributie van het nieuws.
- Opleiding en bijscholing
Er moet voluit worden ingezet op AI-literacy voor journalisten, zowel in journalistenscholen als in de mediabedrijven. Aandacht moet gaan naar het volledige plaatje: zowel wat AI kan bijbrengen als wat de valkuilen ervan zijn.
- Geen uitsparen, wel heroriëntering journalisten
De inschakeling van AI mag niet leiden tot de uitschakeling van journalisten. Journalisten moeten blijvend worden ingezet voor het beheer van AI-tools, en wat er desgevallend vrij komt aan menselijke capaciteit moet worden gericht op nieuwe journalistieke taken. AI kan en moet leiden tot een heroriëntering van journalistiek talent, niet tot een uitsparing ervan.
- Respect journalistieke auteursrechten
Bij de inzet van externe AI moeten nieuwsbedrijven en journalisten aandacht hebben voor de auteursrechten die daaraan vasthangen. Nieuwsbedrijven die eigen AI-tools ontwikkelen gegrond in het werk van hun journalisten, moeten met die laatsten tot afspraken komen over de journalistieke auteursrechten, zowel in morele als materiële zin.
- Regeling aansprakelijkheid
Nieuwsbedrijven en redacties moeten tot afspraken komen over de aansprakelijkheidsregeling voor wanneer het fout gaat. Hoe wordt die aansprakelijkheid verdeeld over de ontwikkelaar van een tool, het nieuwsbedrijf dat de tool ter beschikking stelt en de journalist die er gebruik van maakt?
- Aandacht voor mentaal welzijn
Nieuwsmediabedrijven moeten aandacht hebben voor het mentale welzijn van hun journalisten en andere medewerkers die almaar meer technologie-afhankelijk worden.
- Transparantie
Bij de implementatie van AI-tools kwijten nieuwsbedrijven en journalisten zich van openheid van zaken in de richting van hun publiek.
2. AI-toepassingen buiten de professionele nieuwsmedia
Sowieso komt het journalisten toe om het brede publiek nauwgezet en kritisch op de hoogte te houden van zowel de vooruitgang als de valkuilen die (Gen)AI in het algemeen oplevert voor mens en maatschappij.
Ten aanzien van AI-ontwikkelingen in de brede communicatie-omgeving moeten journalisten, nieuwsbedrijven en overheden daarnaast aandacht hebben voor de volgende uitdagingen.
i) Een eerlijk economisch bestel
In het licht van de opkomst van nieuwe AI-bedrijven en de AI-doorstart van oude bigtech-bedrijven moeten overheden nauwgezet toezien op de overlevingskansen van de professionele journalistiek als een van de steunpilaren voor democratie. Dat veronderstelt nog meer dan nu adequate concentratie- en concurrentiewetgeving.
Van hun kant moeten klassieke nieuwsbedrijven en journalisten voluit blijven inzetten op authenticiteit, betrouwbaarheid en fairness, als elementaire tegenwaarden voor doorslaande AI. Dat veronderstelt ook dat ze zelf voorzichtig omspringen met eigen AI-toepassingen (zie hoger). Imagocampagnes vormen een ander mogelijk onderdeel van counterstrategie.
ii) Vrijwaring auteursrechten
Journalisten en uitgevers moeten samen waken voor het respect van hun auteurs- en uitgeversrechten tegenover AI-actoren die hun taalmodellen ontwikkelen met journalistieke content als grondstof en trainingsmateriaal. à zie afzonderlijke nota VVJ Academy
De overheid komt het toe via adequate wetgeving de AI-ontwikkelaars de gepaste transparantie-, raadplegings- en remuneratieverplichtingen op te leggen.
iii) Veiligheid en privacy journalisten
Journalisten en nieuwsbedrijven moeten tot slot uiterst waakzaam zijn voor de extra bedreigingen die AI kan hebben op het vlak van surveillance, intimidatie en censuur.
Overheden komt het toe ter zake de gepaste bescherming te verlenen.
[1] Zie ter zake al de richtlijn van de Raad voor de Journalistiek over de inzet van AI: https://www.rvdj.be/code-raad-voor-de-journalistiek#richtlijn12
