De laatste decennia boomde de onlinewereld. Telde Facebook in 2006 – het jaar dat het echt openbaar werd – nog 12 miljoen actieve gebruikers, intussen zijn er dat 2,5 miljard.[1] Op YouTube worden vandaag vele honderdduizenden nieuwe video’s per dag geüpload. Twitter klokte af in 2020 op 192 miljoen dagelijks actieve gebruikers.[2] Het aantal onlineshoppers explodeerde. Bijna iedereen is nu online en maakt gebruik van onlinediensten - sociaal, recreatief, cultureel, politiek en commercieel. Communiceren, shoppen, daten, campagne voeren, vergaderen of onze nieuwsconsumptie: digitaal is het ordewoord. Europese wetgeving – de Richtlijn Elektronische Handel[3] met name – moest dat alles in min of meer goede banen leiden, maar is intussen 21 jaar oud. Een eeuwigheid, zeker als het gaat om de onlinewereld.
Charlotte Michils
Europa versterkt zijn grip op de digitale eengemaakte markt
Tijd voor een update dus. Concreet zitten er twee voorstellen van wetgeving in de pijplijn, de Digital Services Act[4] en de Digital Markets Act[5]. Het eerste voorstel regelt onlinediensten die betrekking hebben op user-generated content (denk aan Facebook, Twitter, YouTube of TikTok), het tweede de mededingingsrechtelijke aspecten van onlinedienstverlening. De twee voorstellen vullen andere recente maatregelen aan, zoals de DSM-richtlijn[6] (eerlijker verdeling van digitale auteursrechten, ook voor journalisten) en de herziene AVMS-Richtlijn (gelijk speelveld voor omroepdiensten en audiovisuele mediadiensten). Laat ons hierna even focussen op de komende DSA-wet, gelet op het grote belang dat die heeft voor onder meer journalistiek.
Onlinehaatspraak en desinformatie
Online manipulatie met de brexit als gevolg, broodjeaapverhalen over COVID-19, intimidatie en zelfcensuur, cybercriminaliteit, gebrek aan transparantie op internet, onlineplatformen die zich opstellen als gatekeepers … De uitdagingen zijn legio. De DSA-wet – een lijvig document met ruim 100 overwegingen en 74 artikelen – speelt in op die werven en beoogt in de eerste plaats een transparante en veilige onlineomgeving.
Onlinedienstverleners: niet de louter technische spelers van weleer
De Richtlijn Elektronische Handel bepaalt dat dienstverleners niet aansprakelijk zijn voor de informatie die ze voor hun gebruikers doorgeven of opslaan.[7] De verklaring hiervoor is eenvoudig: in 2000 beschouwde de wetgever onlinedienstverleners als louter technische spelers. Een onlinedienst was maar een vehikel, het was de gebruiker die ervoor koos om content door te geven of op te slaan. Om de vrijstelling van aansprakelijkheid te genieten, was en is wel een passieve opstelling vereist. Het komt de onlinedienstverlener met andere woorden niet toe om illegale content op te sporen en offline te halen. Mettertijd is die zienswijze weliswaar onder druk komen te staan, en werd ze bijgestuurd door de Europese Commissie.[8]
Die troebele situatie werd vervolgens nog versterkt door een specifiek aansprakelijkheidsregime dat de EU invoerde voor het gebruik van auteursrechtelijk beschermde content door onlinediensten. Het gaat dan om artikel 17 van de DSM-richtlijn, dat de zogenaamde value gap moet dichtrijden. Die value gap slaat op het voordeel dat techgiganten als Facebook en YouTube hebben doordat ze advertentie-inkomsten binnenrijven met auteursrechtelijk beschermde werken zonder dat de rechthebbende zelf eraan verdient.
Nog andere ontwikkelingen vergrootten de rechtsonzekerheid over wie nu aansprakelijk is voor wat in de online sfeer. Zo beslisten alvast drie EU-lidstaten om hatespeech te beteugelen op nationaal vlak[9] Ook dat inspireerde de Europese wetgever tot een nieuwe globale aansprakelijkheidsregeling voor onlinedienstverleners.
Het aansprakelijkheidsregime onder de DSA-wet
Toch wordt er niet zo ingrijpend gesleuteld aan de voornoemde aansprakelijkheidsbepalingen van de Richtlijn Elektronische Handel.[10] Wel voorziet men enkele expliciete zorgvuldigheids- en transparantieverplichtingen[11]: een basisset voor alle onlinediensten of 'tussenpersonen'[12], en aanvullende verplichtingen voor respectievelijk 'zeer grote onlineplatforms'[13] (de meeste aanvullende verplichtingen), 'onlineplatforms'[14], en 'aanbieders van hostingdiensten'[15] (de minste aanvullende verplichtingen). Om het aanschouwelijk te maken: een 'zeer groot platform' is een sociaalmediaplatform als Facebook, een videokanaal als YouTube of een marktplaats als eBay. Het verschil met een (gewoon) 'onlineplatform' zit dan in het gemiddeld aantal maandelijks actieve gebruikers in de EU dat gelijk aan of groter is dan 45 miljoen.[16] Een speler die die drempel niet haalt, is dan dus gewoon 'onlineplatform'.
Zorgvuldigheidsplichten voor (zeer grote) onlineplatforms (due diligence)
De maatschappelijke impact van (zeer grote) onlineplatforms is de werkelijke aanleiding voor de DSA-wet. Ontwrichting door desinformatie, het spanningsveld met fundamentele rechten als vrije meningsuiting en fair trial, cyberbullying … het zijn die problemen die de nieuwe wet wil aanpakken. Spelers als Facebook en YouTube zijn geen louter technische spelers, het zijn poortwachters die bepalen wat je te zien krijgt, wie geblokkeerd wordt, wie de dienstverlening wordt ontzegd … Tegelijk zijn het actoren die wegen op het publieke debat, die cashen op gebruikersgegevens, die het democratisch proces in een bepaalde richting stuwen. Om de online publieke ruime opnieuw een stuk veiliger en voorspelbaarder te maken, krijgen zeer grote onlineplatforms onder de nieuwe wet nu allerlei verplichtingen opgelegd.
Om te beginnen moeten ze zorgen voor contactpunten voor communicatie met de bevoegde autoriteiten[17] en de aanduiding van wettelijke vertegenwoordigers in de EU[18] (indien niet gevestigd in de EU). Beperkingen ten aanzien van gebruikers moeten helder contractueel worden uiteengezet[19]: een gebruiker moet weten wanneer en waarom er wordt ingegrepen in de info die hij heeft geshared. Daarnaast moet er worden gerapporteerd over content moderation[20], jaarlijks door alle onlinediensten, en in het geval van onlineplatforms halfjaarlijks[21]. Zeer grote onlineplatforms moeten bovendien jaarlijks de risico’s met betrekking tot hun activiteiten gaan beoordelen[22] en daarnaar handelen[23]. Parallel hiermee moeten ze erop toezien dat de DSA-wet effectief wordt nageleefd[24]. Ook worden de controle en transparantie fel opgevoerd via een jaarlijkse audit.[25] Indien eventuele aanbevelingen niet worden nageleefd, dan moet dat ook worden gemotiveerd[26]. Transparantie geldt a fortiori wanneer het gaat over recommender systems of systemen die zeer grote onlineplatforms hanteren om te bepalen welke info gebruikers te zien krijgen.[27] Tot slot is niet alles top down maar wordt er evenzeer belang gehecht aan co-regulering en vrijwillige samenwerking via gedragscodes[28] en crisisprotocollen[29].
Notice & takedown
Naast gewone gebruikers kunnen ook zogenaamde trusted flaggers[30] bepaalde gebruikersinhoud rapporteren. Zij onderscheiden zich van gewone gebruikers van het platform door een zekere expertise. Alerts van trusted flaggers worden dan ook met voorrang behandeld[31]. Tegelijk moet de gebruiker die de info heeft gedeeld, kunnen inschatten waarom een post geblokkeerd werd.[32] Hij moet bovendien kunnen reageren wanneer hij het niet eens is met een takedown.[33]
Quid content van traditionele nieuwsmedia?
Heikel punt op dit moment is het mandaat van onlineplatforms om zich te bemoeien met content van traditionele nieuwsmedia, een sector die onderworpen is aan lex specialis, maar vooral ook in belangrijke mate zelfregulerend is. Het is allerminst wenselijk dat een post wordt verwijderd of iemand de toegang wordt ontzegd tot content van nieuwsmedia. Europese stakeholders, waaronder de Europese Federatie van Journalisten (EFJ) en nationale sectorvertegenwoordigers zoals de Vlaamse adviesraad SARC, roepen daarom op om content van traditionele nieuwsmedia ongemoeid te laten. Hopelijk heeft het Europees Parlement daar ook oren naar.
[3] Richtlijn 2000/31/EG van het Europees Parlement en de Raad van
8 juni 2000 betreffende bepaalde juridische aspecten van de diensten van
de informatiemaatschappij, met name de elektronische handel, in de interne markt (PbEG 2000, L 178/1) (hierna: Richtlijn Elektronische Handel).
[4] COM(2020)825, 15 december 2020 (hierna: DSA-wet).
[5] COM(2020)842, 15 december 2020.
[6] Richtlijn (EU) 2019/790 van het Europees Parlement en de Raad van 17 april 2019 inzake auteursrechten en naburige rechten in de digitale
eengemaakte markt en tot wijziging van Richtlijnen 96/9/EG en 2001/29/EG (PbEU 2019, L 130/92).
[7] Zie artikel 12 (mere conduit), 13 (caching) en 14 (hosting) Richtlijn Elektronische Handel.
[8] Mededeling van de Commissie aan het Europees Parlement, de Raad, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s COM(2017)555, De bestrijding van illegale online-inhoud: Naar een grotere verantwoordelijkheid van onlineplatforms, aangenomen op
28 september 2017, 12-13.
[9] Gesetz 1 september 2017 zur Verbesserung der Rechtsdurchsetzung in sozialen Netzwerken, Bundesgesetzblatt 7 september 2017; Loi n° 2020-766 du 24 juin 2020 visant à lutter contre les contenus haineux sur internet, Journal
Officiel de la République Française, 25 juin 2020 ; Bundesgesetz über Maßnahmen zum Schutz der Nutzer auf Kommunikationsplattformen, Bundesgesetzblatt, 23. Dezember 2020, Teil I.
[10] Hoofdstuk II DSA-wet.
[11] Hoofdstuk III DSA-wet.
[12] Hoofdstuk III, Afdeling 1 DSA-wet.
[13] Hoofdstuk III, Afdeling 2, 3 en 4 DSA-wet.
[14] Hoofdstuk III, Afdeling 2 en 3 DSA-wet.
[15] Hoofdstuk III, Afdeling 2 DSA-wet.
[16] Artikel 25, lid 1 DSA-wet.
[17] Artikel 10 DSA-wet.
[18] Artikel 11 DSA-wet.
[19] Artikel 12 DSA-wet.
[20] Artikel 13 DSA-wet.
[21] Artikel 23, lid 2 DSA-wet.
[22] Artikel 26 DSA-wet.
[23] Artikel 27 DSA-wet.
[24] Artikel 32 DSA-wet.
[25] Artikel 28 DSA-wet.
[26] Artikel 28, lid 4 DSA-wet.
[27] Artikel 26, lid 2 en artikel 27, lid 1, a DSA-wet.
[28] Artikel 35 en 36 DSA-wet.
[29] Artikel 37 DSA-wet.
[30] Artikel 19 DSA-wet.
[31] Artikel 19, lid 1 DSA-wet.
[32] Artikel 15 DSA-wet.
[33] Artikel 17 en 18 DSA-wet.
(Foto: Philippe Crochet/Photo News)
