Eindelijk is het zover: witte rook voor de lang verwachte anti-SLAPP-richtlijn. Het resultaat mag er zijn. Onderstaande toelichting schetst de fel bevochten waarborgen voor slachtoffers van strategische rechtszaken tegen publieke participatie.
Recent nog pakte Knack uit met nieuw onderzoek over allerlei vormen van academische intimidatie, waaronder ook rechtszaken. Ook in journalistieke middens is geweld en agressie geen zeldzaamheid. Zo onthulde de laatste journalistensurvey van de UGent, ULB en UMons dat ruim de helft te maken kreeg met grensoverschrijdend gedrag, met inbegrip van juridische intimidatie. Wat betekent de nieuwe richtlijn voor deze slachtoffers?
SLAPP
SLAPP staat voor Strategic Lawsuits against Public Participation. Het is een verzamelterm voor onrechtmatige gerechtelijke procedures tegen individuen en groepen die opkomen voor het algemeen belang. Denk aan omwonenden die het opnemen tegen agressieve vastgoedontwikkelaars, confronterend wetenschappelijk onderzoek, onthullende journalistiek over laakbare praktijken in de gokindustrie, ngo’s versus vervuilers. De eiser wil niet per se zijn gram halen, hij of zij is er enkel op uit kritische stemmen in de kiem te smoren. Niet zelden wordt de relatie eiser-verweerder gekenmerkt door een machtsonevenwicht.
Burgerlijke zaken
Niet elke SLAPP biedt uitzicht op waarborgen. Volgens de richtlijn gelden ze enkel voor burgerrechtelijke procedures en niet voor strafrechtelijke procedures en arbitrage. Dat hoeft niet te betekenen dat er geen vangnet is. Alleen is het niet de Europese maar de nationale wetgever die dan aan de knoppen zit.
Grensoverschrijdend
Daarnaast blijft de bescherming beperkt tot zaken met grensoverschrijdende gevolgen. Als beide partijen hun woon- of vestigingsplaats hebben in dezelfde lidstaat als de rechtbank waarbij de zaak aanhangig gemaakt is, gelden de waarborgen niet. Al zet de finale tekst de deur op een kier wanneer er alsnog grensoverschrijdende elementen in het spel zijn (plaats van de publieke participatie, procedures die ingeleid werden in meer dan een rechtsgebied, …).
Vroegtijdige afwijzing
'Wij zijn geen slachtoffers maar overlevenden van SLAPP.' Dat zei Apache op een Europese anti-SLAPP-conferentie in Straatsburg. Apache, jarenlang verwikkeld in een rechtszaak tegen de Antwerpse projectontwikkelaar Erik Van der Paal, telde liefst 70.000 euro neer aan advocatenkosten. En ook al volgde het Grote Gelijk op het einde van de rit, de tegenstander was geslaagd in zijn opzet. Bakken energie en tijd gingen naar andere dingen dan journalistiek, de financiële en menselijke tol zijn torenhoog. Dat maakt vroegtijdige seponering met stip de belangrijkste waarborg. Dat betekent dat rechtbanken manifest ongegronde rechtszaken in een vroeg stadium (na passend onderzoek) kunnen seponeren. Dat gebeurt op vraag maar mogelijk ook ambtshalve, als de nationale omzetting van de richtlijn dat toelaat. Wanneer de verweerder (of de rechter) om vroegtijdige afwijzing heeft gevraagd, dan is het aan de eiser om aan te tonen dat de vordering niet kennelijk ongegrond is. Er kan beroep aangetekend worden tegen de beslissing van de rechter.
Borgsom
Bijkomend krijgt de rechter de bevoegdheid om in grensoverschrijdende SLAPP-zaken een zekerheid te stellen. Een waarborg zeg maar voor de geschatte proceskosten. Die vergroot de kans op effectieve betaling, wanneer het slachtoffer in het gelijk gesteld wordt. Verwijzing in de kosten De rechter kan de eiser veroordelen tot alle proceskosten waarin het nationale recht dat voorziet. Dat heet: met inbegrip van het volledige advocatenhonorarium, tenzij dat buitensporig zou zijn. Concreet betekent dit dat het Belgisch systeem van de rechtsplegingsvergoeding in SLAPP-zaken aan de kant geschoven wordt. Dat is verrassend want het zag er lang naar uit dat een slachtoffer na een nutteloze procedure zelf moest opdraaien voor het deel dat de rechtsplegingsvergoeding niet zou dekken.
Sancties
Tot slot kan de rechter een sanctie of andere 'passende' maatregel opleggen. Denk aan een schadevergoeding of publicatie van de uitspraak. Tot slot Niets is perfect, ook deze richtlijn niet. Maar niet getreurd, de richtlijn legt slechts een minimumnorm op. Het staat lidstaten vrij om een tandje bij te steken. In de aanbeveling van 27 april 2022 schetste de Europese Commissie eerder al de werven en kansen voor de lidstaten.
Tijdslijn
Wat nu voorligt, is een politiek akkoord. De publicatie wordt verwacht in april. Binnen de twee jaar moet de richtlijn dan omgezet zijn in nationaal recht.
Charlotte Michils
(Foto: Laurie Dieffembacq/BELGA PHOTO)
