Charlotte Michils
De VVJ verwelkomt het initiatief van de Europese Commissie om klokkenluiders te beschermen in de Europese Unie. Het is een belangrijke erkenning van de cruciale rol die klokkenluiders spelen in onze democratische samenleving. Klokkenluiders zijn een belangrijke bron van informatie voor journalisten, media en burgers; hun bescherming moet dan ook navenant zijn.
De bescherming van klokkenluiders is geen nieuw gegeven in het Europees recht. De nood werd reeds erkend in diverse specifieke instrumenten zoals Richtlijn 2016/943 of nog de Richtlijn Bescherming Bedrijfsgeheimen.
De nieuwe richtlijn voorziet in een minimumharmonisatie, wat inhoudt dat de lidstaten verder kunnen gaan in hun bescherming dan wat de richtlijn bepaalt. De brandende vraag is nu of het huidige voorstel het Belgisch beschermingsniveau opkrikt. Worden de lacunes in de bescherming op nationaal niveau weggewerkt? En zo niet, waar liggen de verbeterkansen? De vraag is des te prangender daar het wetgevend proces bijzonder snel gaat. Men wil het hele proces afgerond hebben tegen de Europese verkiezingen in mei 2019.
De relatie tussen klokkenluiders en journalisten: het is ingewikkeld
Hoewel klokkenluiders een belangrijke bron van informatie zijn voor journalisten, is de relatie tussen klokkenluiders en journalisten niet altijd zo eenduidig, zo bleek ook uit de Global Investigative Journalism Conference in 2015. De aan journalisten doorgespeelde informatie moet zoals altijd gecheckt en gedubbelcheckt. Voor journalisten is het niet altijd makkelijk om feiten en fictie van elkaar te onderscheiden, ze verwachten dan ook dat de klokkenluider over de brug komt met een goed gedocumenteerd verhaal. Tegelijk klagen klokkenluiders de cherry picking van journalisten aan: een story wordt zelden in zijn geheel gebracht en moet sensationeel zijn, minder interessante stukken worden vaak onderbelicht of komen niet aan bod. Niet zelden komt trouwens de focus van het artikel te liggen op de klokkenluider in plaats van op de content. Een andere klacht is dat de onthullingen vaak niet verder worden opgevolgd. Eens het verhaal in de openbaarheid is gebracht, is het immers een belangrijk deel van zijn nieuwswaarde kwijt. Tot slot klinkt het dat de risico’s bij het klokkenluiden vooral bij de klokkenluider komen te liggen, en niet zozeer bij de journalist.
Niettegenstaande de soms troebele relatie tussen beiden is het wel zo dat beide partijen er baat bij hebben dat klokkenluiders beter worden beschermd. Hoewel uit de literatuur blijkt dat slechts een klein percentage van de klokkenluiders (1% of zelfs minder) zijn of haar verhaal in de media brengt, zorgen de enkele keren dat het dan wel gebeurt, voor een explosieve situatie.
Huidige stand van zaken met betrekking tot de klokkenluidersregelgeving in België
De bescherming van klokkenluiders in België is op zijn zachtst versnipperd te noemen. Waar in de openbare sector nog enigszins sprake is van een horizontale bescherming, is dat niet het geval voor de private sector, waar bedrijven op eigen initiatief regelingen uitwerken of waar regelingen gelden of in de maak zijn voor specifieke subsectoren, zoals de financiële sector of de sector van de slachthuizen. Het gaat om sectoren met een potentieel hogere prevalentie van misstanden en daarmee corresponderende nood aan bescherming van klokkenluiders. De openbare sector wordt dan weer gekenmerkt door institutionele asymmetrie: zo is er een regeling op lokaal, Vlaams en Federaal niveau, maar niet in Brussel of Wallonië.
Een ander minpunt met betrekking tot de klokkenluidersregelingen, is dat de bescherming niet geldt voor klokkenluiders die de interne procedure overslaan en meteen naar de media stappen.
Is het huidige Europese voorstel waterdicht?
Klokkenluiden is risky business. De vraag naar een sluitende bescherming dringt zich op, ook in België. Zonder goede bescherming wordt minder gerapporteerd over misstanden, en dus ook misstanden met maatschappelijk belang. De klokkenluider die – tegen beter weten in – toch bereid is om zichzelf op te geven voor de goede zaak, is vaak de grote verliezer, zo blijkt uit onderzoek. Het is dus belangrijk om de klokkenluider bescherming te kunnen bieden op de punten die er toe doen.
Europese voorstel: vooruitgang t.o.v. bestaande Belgische situatie
In tegenstelling tot de klokkenluidersregelingen in België wordt de Europese regeling gekenmerkt door een horizontale benadering. Het gaat om een algemeen kader en geen optelsom van verschillende sets van regels bedoeld voor specifieke (sub)sectoren. Het maakt niet uit of je aan de slag bent in de private dan wel publieke sector, als klokkenluider ben je beschermd volgens het Europese voorstel.
Een plus is ook dat het personeel toepassingsgebied daarbij ruim wordt gedefinieerd (artikel 2, lid 1 van het Voorstel). Zo blijft de bescherming niet beperkt tot werknemers, maar kunnen ook zelfstandigen, aandeelhouders en (dagelijks) bestuurders, vrijwilligers, onbezoldigde stagiairs en zo meer de bescherming inroepen. De opsomming van de begunstigden van de beschermingsregeling in het Voorstel is daarenboven niet limitatief opgevat. Een derde pluspunt is dat de bescherming niet contractueel kan worden uitgesloten. Wat er ook wordt overeengekomen, de regeling geldt onverkort.
Positief is verder dat de bescherming ook toepasselijk is op personen die, zonder echt positief bewijs aan te dragen, toch redelijke zorgen of vermoedens kenbaar maken (overweging 30 van het Voorstel). Daarnaast is het ook goed dat lidstaten worden aangespoord om na te denken over de follow-up van de melding (artikel 10, e) van het Voorstel). Onderzoek wijst immers uit dat terugkoppeling en feedback in belangrijke mate bepalend zijn voor de tevredenheid van de melder en zijn of haar omgeving. Tot slot is het ook gunstig te noemen dat de notie 'represailles' een brede invulling krijgt (artikel 14 van het Voorstel). De lidstaten moeten de nodige maatregelen nemen om elke vorm van directe of indirecte represailles tegen melders te verbieden.
Europese voorstel: verbeterpunten
Toch bevat het huidige Voorstel nog ernstige tekortkomingen. Een doorn in het oog voor de European Federation of Journalists (EFJ) is het feit dat klokkenluiders de misstanden eerst intern moeten aankaarten alvorens ze de feiten in de openbaarheid brengen (artikel 13 van het Voorstel). Los van de vragen bij de zinvolheid van zo’n verplichting, kan ze ook een uitholling van het bronnengeheim inhouden. Het wordt immers makkelijker om te achterhalen wie bepaalde info lekte, indien die info ook al via interne kanalen aan het licht is gebracht op niet-anonieme wijze. Er zijn een aantal uitzonderingssituaties waarin het niet langer verplicht is de situatie eerst intern aan te kaarten, maar die zijn te eng opgevat.
Een ander punt van bezorgdheid is dat de gemelde misstanden betrekking moeten hebben op welbepaalde Europese bevoegdheden, zoals overheidsopdrachten, financiële diensten, voorkoming van witwassen van geld en terrorismefinanciering, productveiligheid, milieubescherming, … Betreft de gerapporteerde misstand met andere woorden een ander domein dan die vermeld in artikel 1, lid 2 van het Voorstel, dan geldt de bescherming van de Richtlijn niet. Bovendien focust de tekst ook enkel op onrechtmatige activiteiten of vormen van rechtsmisbruik. Een dergelijke legalistische visie houdt een serieuze beperking in, aangezien integriteitsschendingen ook schendingen van morele waarden kunnen zijn, een categorie die niet wordt gecoverd door het tekstvoorstel.
Een laatste verbeterpunt betreft artikel 17, lid 2 van het Voorstel dat bepaalt dat lidstaten moeten voorzien in doeltreffende, evenredige en afschrikkende sancties voor personen die kwaadwillige of oneerlijke meldingen of openbaarmakingen verrichten. Het behoeft geen betoog dat dergelijke sancties een chilling effect kunnen hebben op klokkenluiders.
De VVJ volgt de situatie op de voet in nauw overleg met de EFJ en haar collega-organisaties in de EU. Meer info: Charlotte.Michils, juridisch adviseur VVJ (charlotte.michils@journalist.be).
Foto: PHOTOSHOT / James Fletcher
