In 1993 doopten de Verenigde Naties 3 mei tot World Press Freedom Day. Een derde van de wereldbevolking leeft nog altijd in een land zonder vrije pers. Dit jaar, in volle coronacrisis, komt 3 mei geen dag te vroeg. De voorbije weken regende het berichten over journalisten die in het kader van een of andere ‘noodtoestand’ worden belemmerd in hun werk – door verbale aanvallen, het intrekken van accreditaties, opsluiting zelfs. Diverse internationale organisaties die de persvrijheid bewaken, stellen dan ook specifieke waakzaamheid en actie in het vooruitzicht.
Robbe Vandegehuchte / VVJ
Uit zowel democratische als autocratische landen duiken tegenwoordig noodkreten op over overheden die de corona-uitbraak misbruiken om hun controle over de media te herdefiniëren. Veelal is het leidmotief daarbij “paniek en valse informatie tegengaan”. Hongarije bijvoorbeeld kondigde straffen aan tegen ‘fake news’ over corona, maar beoogt daarbij vooral het eigen regeringsbeleid uit de wind te zetten. Velen vrezen daarnaast voor zelfcensuur, aanvallen op bronnen en het beperken van de toegang tot politici en experten. In Tsjechië en Slovenië bijvoorbeeld zijn persconferenties geannuleerd. Tot slot wordt gewaarschuwd voor verhoogde veiligheidsmaatregelen die de privacy en rechten zoals het journalistieke bronnengeheim in gevaar brengen.
Verscheidene organisaties engageerden zich ertoe in de context van corona extra over de persvrijheid te waken. Daarbij wordt wel erkend dat noodmaatregelen soms kunnen, maar dan toch alleen maar wanneer ze precies, noodzakelijk en proportioneel zijn. “De negatieve trend in persvrijheid mag de pandemie niet overleven.” Vrij verkeer van informatie is en blijft nu eenmaal broodnodig om het publiek te correct in te lichten, en om het debat over de vereiste crisismaatregelen adequaat te houden. Wie zijn die internationale waakhonden van de persvrijheid?
European Federation of Journalists (EFJ)
De EFJ (Europese Federatie van Journalisten) is de Europese koepelvereniging van nationale journalistenberoepsunies, waar ook de VVJ/AVBB toe behoort. Begin april publiceerde de EFJ een reeks voorstellen om een antwoord te bieden op het verwoestende effect van corona op de media. Zo wordt aangedrongen op de introductie van 0 % BTW op journalistiek werk (waar dat nog niet het geval is). Een heus Marshallplan moet focussen op media die sterk afhankelijk zijn van reclame-inkomsten, op lokale media en op start-ups. Weliswaar zouden enkel redacties die niemand afdanken en blijven werken met freelancers in aanmerking mogen komen voor steun. Lidstaten worden daarnaast verzocht om freelancers op te nemen in de maatregelen met betrekking tot tijdelijke werkloosheid. Nog een EFJ-voorstel is het vrijmaken van een aanmoedigingspremie voor jonge Europeanen om zich te abonneren op een publicatie.
Op dit ogenblik lobbyt de EFJ bij de Europese Commissie (onder wie Didier Reynders) en het Europees Parlement voor een specifiek noodfonds als instrument om een uitdunning van de media tegen te gaan. In sommige lidstaten kijkt men aan tegen een inkomstenverlies qua reclame van maar liefst 80 procent. Veel getroffen spelers zijn kleine ondernemingen die sowieso niet snel in aanmerking komen voor Europese steun, en ook daarvoor wordt naar oplossingen gezocht.
Het jaarlijks rapport van EFJ over de bescherming van journalisten is net klaar.
International Federation of Journalists (IFJ)
De EFJ maakt als Europese organisatie deel uit van de mondiale koepel van journalistenbond IFJ. Via de EFJ maakt de VVJ/AVBB dus ook deel uit van de IFJ. De IFJ publiceerde een reeks veiligheidsadviezen voor journalisten die verslag uitbrengen over de coronapandemie. In samenwerking met de Thomson Foundation werden ook allerlei online trainingen uitgewerkt. De IFJ organiseerde intussen ook een enquête over de recente evoluties inzake persvrijheid (resultaten).
European Centre for Press & Media Freedom (ECPMF)
Het ECPMF, met zetel in Leipzig, is een door de Europese Unie gefinancierde non-profitorganisatie die schendingen van de persvrijheid in Europa zo snel mogelijk wil registreren en beantwoorden. Samen met de EFJ en het IPI lanceerde het ECPMF de website Mapping Media Freedom, met daarop een specifieke Corona Watch.
ECPMF ligt aan de basis van het project Media Freedom Rapid Response. MFRR is een samenwerkingsverband van zeven organisaties, waaronder ook het eerder vermelde IPI, ARTICLE 19, Free Press Unlimited (FPU) en het Institute for Applied Informatics van de Universiteit van Leipzig (InfAI). Ook MFRR werkt met fondsen van de Europese Commissie.
International Press Institute (IPI)
Het IPI, met zetel in Wenen, traceert de recente evolutie van de persvrijheid onder de noemer COVID-19 Media Freedom Monitoring. Daar worden per regio in de wereld alle schendingen van de persvrijheid bijgehouden. Op dit ogenblik gaat het om zowat 140 incidenten wereldwijd. In de meerderheid van de gevallen gaat het om verbaal en fysiek geweld tegen journalisten. Onder meer in Afrika is het voor veel journalisten moeilijk werken.
IPI beklemtoont dat het vrije verkeer van informatie tijdens een pandemie nog essentiëler is dan anders. In dat verband biedt de organisatie ook een overzicht van fondsen die journalisten kunnen aanspreken om over corona te berichten. Het gaat om fondsen toegekend door de EU en door private organisaties zoals Google, Facebook en National Geographic.
Ook Index on Censorship en Justice for Journalists (JFJ) monitoren aanvallen op de media gerelateerd aan de coronacrisis. Schendingen van de persvrijheid worden geografisch in kaart gebracht in een Media Risk Map. Sinds de lancering werden al ruim honderd inbreuken geregistreerd. De kaart verduidelijkt ook of het om een fysieke aanval gaat, een arrestatie, een wettelijke beteugeling in naam van ‘fake news’ en dies meer. Zo kom je bij een click op de kaart te weten dat journalisten door private veiligheidsagenten zijn aangepakt toen ze meldden dat kerken openbleven ondanks een verbod. Je kan ook zelf aangifte doen van een aanval.
JFJ, met zetel in Londen, is opgericht door Mikhail Khodorkovsky, stichter van de democratische Open Russia beweging. De oligarch is een voormalige zakenpartner van Putin, maar werd later als meest prominente criticus van het Kremlin veroordeeld tot een gevangenisstraf. JFJ focust vooral op de post-Sovjet regio.
Reporters Sans Frontières/Reporters without Borders (RSF/RWB)
RSF/RWB geeft via #Tracker19 live updates van de impact van de pandemie op de persvrijheid. Ze sporen censuur op, evenals aanvallen op journalisten en campagnes met misleidende informatie. Tracker19 is een ‘tool gemaakt voor een ongeziene crisis’. Het nummer 19 refereert niet alleen naar Covid-19, maar ook naar Artikel 19 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM). RSF/RWB noemt Zimbabwe bijvoorbeeld de ‘grootste schender van persvrijheden in Afrika in verband met corona, 5 journalisten werden reeds gearresteerd.’
Onlangs publiceerde RSF/RWB nog zijn jaarlijkse Freedom Index 2020. De organisatie is niet geheel onbesproken. Ze is opgericht door Robert Ménard, die momenteel in Frankrijk bekend is als rechtsextremistische populist. RSF/RWB is ook niet bijzonder transparant over haar werking en financiering en de criteria die het hanteert voor zijn ranking. De IFJ (zie hoger) betreurt dat de organisatie niet meer open staat voor samenwerking.
Op zondag 3 mei om 17 uur organiseert het project Difference Day een webcast ter gelegenheid van de Werelddag van de Persvrijheid. De uitzending – met mooi programma – gaat live vanuit Pilar in Brussel. Difference Day honoreert mensen, instellingen en organisaties die het verschil maken in het uitdragen en promoten van vrijheid van meningsuiting, zonder deze te verabsoluteren.
Het initiatief gaat uit van de Vrije Universiteit Brussel, Université Libre de Bruxelles, Erasmushogeschool, IHECS, BOZAR en Evens Foundation, samen met partners EPC MPA, European Broadcasting Union, Bertelsmann, de Europese Commissie en European Endowment for Democracy.
Ook The Hague Project Peace and Justice streamt op zondag 3 mei een interessant debat over corona en mediavrijheid. The Hague Project is een samenwerkingsverband van Nederlandse overheden, mediabedrijven en academische instellingen. De Hague Talk over corona en media start om 16 uur.
Met de vraag ‘How can we make our voices heard in the time of the Covid-19 crisis?’ worden journalisten, bloggers en andere mediaprofessionals uitgenodigd om online mee te denken over persvrijheid in tijden van crisis. Hoe kunnen onafhankelijke media hun werk blijven doen en zorgen voor betrouwbare informatie? En wat zijn de vooruitzichten op wereldwijde solidariteit, nu de pandemie vooral tot verdeeldheid leidt? Het event wordt live uitgezonden op hun YouTube kanaal.
Bij de Verenigde Naties staat het Hoog Commissariaat voor de Mensenrechten vooraan in de strijd. UNESCO, deelorganisatie van de VN, biedt een goed overzicht van hulpmiddelen voor journalisten: Resource Center of Responses to COVID-19. De focus ligt op de toegang tot informatie, financiële steun voor redacties en de invloed van technologie op het gevecht tegen de pandemie. Naar aanleiding van World Press Freedom Day roept UNESCO de media nog op om symbolisch hun logo en lettertype te veranderen in het FACTS lettertype. Er wordt ook eigen promomateriaal voor de persvrijheid ter beschikking gesteld.
Nog enkele hulplijnen
Privacy International volgt de ‘Global Response to COVID-19’ op de voet. Waar schenden overheden met corona-noodmaatregelen de privacy en andere mensenrechten?
Covid-19 Tracker werd ontworpen door The Right to Information Rating, een programma van Access Info Europe en Centre for Law and Democracy. De database spoort wijzigingen en opschortingen op in de wetgeving betreffende het recht op informatie, met de strijd tegen de coronapandemie als voorwendsel. Centre for Law and Democracy is een Canadese ngo die zich wereldwijd inzet om democratie te promoten via het recht op informatie.
Het International Center for Journalists biedt op het Global Health Crisis Reporting Forum diverse hulpmiddelen voor journalisten: tips, webinars, research.
Meer praktische adviezen – denk aan de verificatie van kaarten en video’s – vind je bij IREX: Covering COVID-19: Advice and resources for journalists.
The Committee to Protect Journalists (CPJ) biedt eveneens veiligheidsadvies voor corona-verslaggevers. Ook digitale veiligheid en de psychologische impact komen daarbij aan bod.
Ethical Journalism Network geeft aanbevelingen voor ethische verslaggeving, veiligheid en mentale gezondheid tijdens corona.
Het Global Investigative Journalism Network geeft praktisch advies over hoe je omgaat met een trauma naar aanleiding van het rapporteren over Covid-19.
Het Global Forum for Media Development geeft een overzicht van private fondsen en non-profits die corona-verslaggevers financieel ondersteunen. Daarnaast publiceren ze allerlei tools and resources voor journalisten. Ook het Dart Centre van de Columbia Journalism School biedt een overzicht van hulpbronnen, zowel financieel als praktisch, voor journalisten.
Hoe beheer je een redactie tijdens corona, en welke andere uitdagingen hebben nieuwsuitgevers te verwerken? De World Association of News Publishers (WAN-IFRA) biedt onder het label Coronanewsroom een overzicht van best practices & business impact challanges.
Het Media Development Investment Fund geeft op zijn beurt aanbevelingen voor een minimalisering van de impact van corona op de mediasector. MDIF is een non-profit investeringsfonds voor onafhankelijke media in landen waar de toegang tot vrije media in gevaar is. Ze voorzien betaalbare vormen van financiering en technische steun.
Poynter Institute: #CoronaVirusFacts Alliance. Dit is een samenwerking van meer dan 100 fact-checkers wereldwijd, geleid door het International Fact-Checking Network (IFCN).
Connect:COVID-19 is een wekelijks overzicht van kwalitatieve, fact-checked informatie en hulpbronnen met betrekking tot corona, specifiek gericht op nieuwsredacties. Het gaat om een samenwerkingsproject van Internews, Translators without Borders, BBC Media Action en Evidence Aid. De laatste editie kan je hier vinden.
COVID19ResearchHub- EU DisinfoLab: biedt inzichten in het narratief en de trends van de corona-‘infodemie’, met zijn dis- and misinformation. En hoe die te bestrijden.
