3 mei, dat is de dag waarop wereldwijd het belang van persvrijheid in de verf wordt gezet. En wat sommigen ook mogen beweren, ook in onze contreien is aandacht op de plaats. Meer dan eens botsen journalisten ook hier op ongepaste hinderpalen, los dan van de geoorloofde beperkingen op hun werk. Bovendien is persvrijheid – zoals de democratische rechtsstaat waar ze deel van uitmaakt – nooit definitief verworven.
Voor de VVJ/AVBB is persvrijheid een permanente bekommernis. Anno 2022 uit zich dat in concrete actie met betrekking tot volgende hot issues.
Pol Deltour
Veiligheid
Persvrijheid begint bij veiligheid. Journalisten moeten zonder gevaar voor hun fysieke en mentale welbevinden hun werk kunnen doen. Lang gold dit vooral als een buitenlands probleem, zoals nu overigens nog in landen als Oekraïne, Afghanistan of Mexico. Maar sinds enige tijd wordt ook binnenlands een veiligheidsprobleem vastgesteld. Ook hier nemen de fysieke en verbale agressie tegenover journalisten toe, en voelen velen zich dermate bedreigd dat het hun vrijheid belemmert.
De VVJ/AVBB werkt momenteel een veiligheidsstrategie voor specifiek binnenlandse journalisten uit. Ze krijgt daarvoor steun van de Vlaamse en Franstalige ministers van Media en de federale minister van Binnenlandse Zaken en Justitie. Op de nieuwe VVJ-website Persveilig.be zullen alle initiatieven worden gebundeld. Concreet gaat het over een documentair gedeelte, een trainingsaanbod, de uitbouw van het bestaande VVJ-Meldpunt voor agressie, afspraken met de politiediensten en een strengere bestraffing van geweldmisdrijven tegen journalisten.
Onafhankelijkheid
Een andere basispijler van persvrijheid is onafhankelijkheid. Die moet vooreerst gelden tegenover externe krachten, zoals de politieke overheid. Met de grote maatschappelijke uitdagingen die zich vandaag stellen – een klimaatcrisis, aanhoudende virusdreiging, een oorlog vlakbij en economisch onweer – dreigt de politieke druk op journalisten te vergroten. Dat vereist grote waakzaamheid op alle redacties.
Maar ook intern, binnen het eigen mediabedrijf, moeten journalisten voldoende vrij zijn van – in dit geval commerciële – druk. In de nieuwe digitale mediabedrijfsmodellen spelen metrics een almaar grotere rol: de reacties van het publiek op nieuws kunnen minute by minute worden gevolgd. Weliswaar worden die data ook stelselmatig aan redacties opgedrongen. Managementdruk en publiekswensen dreigen zo meer en meer autonome journalistieke keuzes in de weg te staan. Bovendien zoeken Vlaamse mediabedrijven almaar meer economische extensies buiten de journalistiek. Dat vergroot het risico op belangenvermenging en dreigt ook redacties daarin mee te sleuren. Ook hier is grote alertheid op de plaats.
Goede arbeidsvoorwaarden en vergoedingen
Persvrijheid wordt daarnaast bevorderd door goede arbeidsomstandigheden op de redactievloer. Essentieel hier zijn behoorlijke contracten, een beheersbare werkdruk en degelijke vergoedingen.
Wat het laatste betreft, blijven de vergoedingen van al te veel freelancejournalisten een groot pijnpunt. Op Mediahuis na, weigeren de grote Vlaamse mediabedrijven zelfs om een structurele indexering daarvan door te voeren parallel met de fors gestegen levensduurte. Die krenterigheid staat in schril contrast met de grote omzetten en bedrijfswinsten die vandaag worden behaald.
Een andere aandachtspunt is het nieuwe digital copyright dat de mediabedrijven straks kunnen afdwingen van zoekmachines en social media die gebruik maken van journalistieke content. In lijn met de Europese richtlijn ter zake verplicht een komende Belgische wet om een gepast deel van die inningen door te storten aan de auteurs. De VVJ/AVBB zal er alles aan doen om dat ook concreet te maken.
Toegang tot informatie
In het algemeen hebben journalisten in Vlaanderen/België over toegang tot informatie niet te klagen, maar pijnpunten zijn er toch. Politici, bedrijfsleiders, sport- en cultuurvedetten opteren te vaak voor makkelijke communicatie via woordvoerders en social media, en weigeren kritische interviews of niet vooraf meegedeelde vragen. Bij justitie veert de kwalijke traditie weer op om niet of nauwelijks te communiceren – zelfs als het zoiets elementairs als een vonnis betreft. Openbare besturen en lokale overheden dan weer weigeren om de wet op de openbaarheid van bestuur loyaal in te vullen. Telkens weer probeert de VVJ/AVBB de vinger op de zere plek te leggen.
Even precair blijft de vrijwaring van het recht op vertrouwelijke omgang met informele bronnen. De wet van 2005 op het journalistieke bronnengeheim mag dan onverkort blijven, onthullingen over (Pegasus en andere) spyware die tegen journalisten wordt ingezet, stemmen allesbehalve hoopvol. Het blijft bovendien wachten op een stevige wettelijke bescherming van klokkenluiders.
Vrijheid van publicatie
De maatschappelijke bekommernis over desinformatie en haatspraak neemt hand over hand toe, en her en der binden overheden de strijd ermee aan. Dat moet tot grote alertheid leiden, vooreerst omdat zeker niet alle overheden goede bedoelingen hebben daarmee. Maar zelfs al zijn de bedoelingen goed, collatoral damage voor nieuwsmedia en journalisten is verre van uitgesloten. Want wie definieert fake news en hatespeech, en wie past vervolgens die concepten toe?
Op federaal Belgisch niveau vraagt de VVJ/AVBB daarom stevige waarborgen dat een mogelijke correctionalisering van haatspraak niet tot een grotere kwetsbaarheid van (kritische) journalistiek zal leiden. Even belangrijk is het dat op Europees vlak de responsabilisering van big tech en social media via de DSA (Digital Services Act) niet ten koste gaat van het werk van professionele en beroepsethisch verantwoordelijke journalistiek.
Tot slot baart ook de groeiende praktijk van SLAPP (strategic lawsuits against public participation) zorgen. De VVJ/AVBB rekent op zowel de Europese als nationale overheden om de krachten tegen te gaan die via gerechtelijke intimidatie het werk van journalisten willen fnuiken.
