De Europese persvrijheid heeft het zwaar te verduren. Inmenging in het journalistieke werk, druk op het journalistiek bronnengeheim en spyware, ondergefinancierde openbare media, afbrokkelend mediapluralisme door mediaconcentratie, … het zijn stuk voor stuk problemen die ingewijden bekend in de oren klinken. Hoewel de verschillen in Europa groot zijn, blijken ook landen met een sterke persvrijheidtraditie niet immuun. De Europese Commissie lanceert de Media Freedom Act (MFA) en pakt uit met ambitieuze plannen voor een geharmoniseerd mediabeleid.
Charlotte Michils
Met de MFA komt de EU op het bevoegdheidsterrein van de lidstaten. Schermend met de werking van de interne markt en het grensoverschrijdend karakter van de te remediëren problemen, trekt Europa een deel van het mediabeleid naar zich toe. Europa wil harmoniseren, wat, gezien de grote verschillen doorheen de EU, geen sinecure is. Hoe kan een land als Hongarije, dat plaats 85 van de World Press Freedom Index van de NGO Reporters Without Borders (RSF) bekleedt, vergeleken worden met pakweg Zweden (plaats 3), Ierland (6), Portugal (7) of België (23)? Riskeren we landen met robuuste waarborgen inzake persvrijheid geen strengere regels op te leggen dan nodig omdat we de hardleersen willen aanpakken? Breken we met de MFA niet meer dan nodig in op ons dierbare systeem van zelfregulering dat in heel wat landen naar behoren functioneert? Het zijn enkele vragen die bovendrijven bij het doornemen van het wetsvoorstel. Toch is er ook het besef dat niks voor eeuwig is en dat het kan verkeren. In Nederland bijvoorbeeld joeg de moord op misdaadverslaggever Peter R. de Vries een schokgolf door de samenleving. De moord is er symptomatisch voor de toenemende onveiligheid tegen journalisten. Het land donderde prompt van plaats 6 naar 28 op de ranking.
Reële problemen
Bovendien blijft het feit dat de toenemende mediaconcentratie, gebrekkige transparantie over bezit van mediabedrijven en bemoeienissen van onlineplatformen met mediacontent alle landen parten spelen. In Vlaanderen is het nieuwsmedialandschap in handen van een handvol spelers. Dat doet niet enkel vragen rijzen over de verschraling van het aanbod, ook sociaal gezien is het steeds moeilijker opboksen tegen de almacht van de mediabedrijven.
Deurtjes sluiten
Opmerkelijk is de samenhang van de MFA met andere recente regelgeving. Zo sluit de MFA de deurtjes die de Europese wetgever eerder niet gesloten kreeg. Toen de Digitale Dienstenwet (DSA-wet) online platformen mandateerde om illegale content online aan te pakken, reageerden de Europese uitgeversfederaties bezorgd. Ze wilden een carve-out voor content van traditionele nieuwsmedia, een sector die onderworpen is aan bijzondere wetgeving, maar vooral ook in belangrijke mate zelfregulerend is. Ook aanvullend ten opzichte van eerdere Europese wetgeving zijn de initiatieven die de mediasector duurzamer moeten maken, wat een finaliteit is van de Digital Single Market-richtlijn (DSM-richtlijn). Dat de MFA oog heeft voor de lacunes in vorige wetgeving is positief, maar het maakt er de lezing van het Europese kader niet eenvoudiger op. Bovendien dringen zich meer hervormingen op. Zo heeft de DSM-richtlijn als ongewild gevolg dat audiovisuele journalisten onder een andere vergoedingsregeling vallen dan printjournalisten, een weinig wenselijke situatie die bij voorkeur wordt geremedieerd.
Journalistiek bronnengeheim
Bescherming van het journalistiek bronnengeheim is cruciaal voor de persvrijheid. Enkel zo kunnen journalist en bron ongestoord uitwisselen. Dat dit laatste geen evidentie is blijkt uit recente onthullingen over Pegasus-spionagesoftware die geïnstalleerd werd op de smartphone van talloze journalisten en mensenrechtenactivisten. In eigen land werd onder meer de iPhone van journalist Peter Verlinden gehackt. Het voorstel van de Europese Commissie wil inpikken op die bedreigingen. Bovendien, zo merkt de Commissie op, is de gefragmenteerde bescherming een gevaar voor de interne markt, en wil ze de bescherming harmoniseren. Het huidige voorstel riskeert echter onder de waarborgen van de EHRM-rechtspraak te duiken. Niet potentieel gevaarlijk aangezien artikel 4 een voorstel voor minimale harmonisatie is, maar het is ongetwijfeld een gemiste kans om het beschermingsniveau in de rechtspraak op basis van artikel 10 van het Europese Mensenrechtenverdrag in EU-regelgeving te verankeren.
Geen sancties
De toenemende – en reeds hoge – concentratie in het medialandschap baart zorgen. In eerste instantie op het vlak van mediapluriformiteit. Minimum minimorum is transparantie rond eigenaarschap. Wie verdient en wie bestuurt, zijn essentiële vragen voor bedrijven die de publieke opinie vormen. Als er onverenigbaarheden zouden zijn, dan moeten die boven tafel komen. De MFA legt informatie- en transparantieverplichtingen op aan de nieuwsmediabedrijven maar vermeldt geen sancties. Tweede minpunt: de verplichtingen gelden niet voor alle bedrijven. Wie onder een bepaalde drempel qua balanstotaal, netto-omzet en gemiddeld personeelsbestand blijft, ontspringt de dans.
De MFA is een belangrijke stap vooruit. Toch lijkt het moeilijk om de verschillen in de EU te overbruggen. Op sommige vlakken lijkt het bemoeizucht voor de een en een vitale waarborg voor de ander. Tegelijk gaat het op sommige punten niet ver genoeg en blijft de MFA te vrijblijvend. Er is nog veel werk aan de winkel.
Toegevoegd op 30 maart 2023: het advies van de SARC over de European Media Freedom Act waar ook de VVJ aan bijdroeg [download id="14100"]
(Foto: Licop/Photo News)
