Zomertijd, bijleestijd. Voor journalisten die daarbij enige feeling met het vak willen behouden, lijstten we opnieuw enkele boekentips op.
Pol Deltour
Ook overheden desinformeren
‘Actieve maatregelen’ is de term waarmee de voormalige Sovjetunie en haar bondgenoten de georganiseerde manipulatie van informatie aanduidden waarmee ze politieke opponenten uit evenwicht trachten te brengen. Het is tevens de titel van dit schitterende werk van de Amerikaanse hoogleraar Strategic Studies Thomas Rid. Rid situeert de aanvang van de desinformatie-oorlog tussen politieke machten in 1921, toen de Russische bolsjewieken een neporganisatie opzetten om de contrarevolutionairen te bestrijden. Vandaag, precies honderd jaar later, wordt de desinformatie-oorlog gestreden op internet, en heeft ze nog altijd de bedoeling politici in diskrediet te brengen, verkiezingen te manipuleren of internationale ententes te stimuleren dan wel op te blazen. Inzichtelijk en in een prachtige vertelstijl verhaalt Thomas Rid de geschiedenis van ‘actieve maatregelen’ tussenin. Amerikaanse (CIA-)desinformatiecampagnes worden daarbij geenszins vergeten.
Rid formuleert ook scherpe waarschuwingen. Finaal vormen dergelijke desinformatiecampagnes een aanslag op onze liberale samenlevingen, schrijft hij, want die draaien op feitelijkheid en het wederzijds vertrouwen daarin. ‘Active measures erode that order, subtly, like ice melting. When the autority of evidence is eroded, emotions fill the gap. As distinguishing between facts and non-facts becomes harder, distinguishing between friend and foe becomes easier.’ De digitale revolutie heeft dit gevaar nog aanzienlijk vergroot. ‘Internet was a dream come true for old-school disinformation professionals. The internet first disempowered journalism and then empowered activism.’ Leaking, hacking en trolling – ook door overheden – zijn de intussen alom gekende uitwassen.
Dit is een confronterend boek. Het herinnert er ons staalhard aan dat ook overheden aan de basis kunnen liggen – en dat ook doen – van desinformatie. Het confronteert in het bijzonder journalisten met de lastige rol die ze spelen in dit verhaal. Desinformatieprofessionals zien hen doorgaans als naïeve instrumenten, en niet-weinig journalisten speelden het spel zelfs actief mee. Maar uiteindelijk wacht hen slechts één cruciale taak, zegt Thomas Rid, en dat is samen met wetenschappers en bezorgde politici en burgers blijven geloven in de feitelijkheid als enige waarborg voor vreedzaam samenleven.
Thomas Rid
Active Measures. The Secret History of Disinformation and Political Warfare
Profile Books
2020
Van rookpluimen tot sociale media, en daarna
Jacques Attali, een bekende Fransman die zowel in de politiek als de literatuur zijn sporen drukte, heeft een wereldgeschiedenis van de media geschreven. Heel veel nieuwe inzichten levert dat niet op. Attali put rijkelijk uit al overdadige mediahistorische bronnen. Maar als overzicht mag het er zijn, ook al door de heldere strepen die de auteur trekt doorheen de grillige evolutie van kranten, omroepen en internet.
Bovendien is dit geen louter geschiedenisboek. Attali is het er zelfs om te doen uit te komen bij de stand van zaken vandaag en de mogelijke toekomst. Die zien er voor de gerenommeerde denker niet goed uit. Sociale media hebben het bedrijfsmodel van de klassieke mediabedrijven en journalistiek onderuit gehaald. De automatisering van de nieuwsindustrie dreigt uit te lopen op de vervanging van journalisten door robots. En door nieuwe technologie zullen burgers via hun hologram straks een nieuwsevent zomaar kunnen binnendringen, wat de grens tussen feit en fictie finaal zal doen verdwijnen. Als we niet oppassen, betekent dat ook het einde van onze vrijheid en krijgen dictaturen vrij spel.
Attali’s remedies klinken bekend in de oren: opvoeden tot mediawijsheid, de journalistiek herwaarderen, en ook: controle en ontmanteling van de digitale platformen en sociale media. Aangezien Attali in die vijfhoek hier onder ons toch niet van de minste is, is dat mogelijk ook de richting die het er daar zal uitgaan.
Jacques Attali
Histoire des médias. Des signaux de fumée aux réseaux sociaux, et après
Fayard
2021
De klassieke journalistiek voorbij
Tot pakweg 10, 15 jaar geleden was het simpel: een journalist was iemand die met een vast contract werkte op de redactie van een gevestigd nieuwsmedium. Hij – almaar meer ook zij – ging voluit voor een onafhankelijke zoektocht naar de waarheid, wat meteen goed was voor het epitheton ‘waakhond van de democratie’. Dat beeld blijft vandaag maar deels meer overeind, stellen de Nederlandse communicatiewetenschappers Mark Deuze en Tamara Witschge vast in Beyond Journalism. Meer en meer kleine journalistieke startups zien het licht, en journalisten zelf werken almaar vaker als freelancer of in een ander atypisch arbeidsstatuut. Hun werk is ook veelzijdiger geworden: veel freelancers zijn niet langer vies van commercieel werk – zowel binnen als buiten hun startup.
Deuze en Witschge pleiten ervoor om ook deze nieuwe vormen van journalistiek een plaats te geven in het journalistieke veld. Dat kan, zeggen ze, door de benadering van het beroep te wijzigen van veeleer institutioneel, zoals nu, naar ‘affectief’. Wat telt, is of men zich journalist voelt en journalistiek ambities heeft. Minder essentieel is dat dit ook gepaard gaat met subjectiviteit (in plaats van objectiviteit) of met engagement (in plaats van neutraliteit). Zelfs hier en daar commercieel werk erbij moet kunnen – iets wat de precaire werkomstandigheden nu eenmaal vereisen.
Om tot die conclusies te komen zoomden Deuze en Witschge gedurende vijf jaar in op 22 journalistieke startups in 11 landen. Telkens opnieuw bleek passie het bindende element, en voor de auteurs ligt daar dan ook een mogelijk nieuw criterium voor het aflijnen van journalistiek in de 21ste eeuw. Vanzelfsprekend is hun stelling niet; wij kennen nogal wat journalisten die er klamme handjes van zullen krijgen. Maar op zijn minst stemt deze studie tot enig nadenken over dat mooie beroep van ons.
Mark Deuze & Tamara Witschge
Beyond Journalism
Polity
2020
Geen (pers)vrijheid zonder privacy
The right to be let alone, is the beginning of all freedom. De Amerikaanse politicus en opperrechter William Douglas zei het al in 1952, maar kon niet bevroeden hoe relevant zijn uitspraak nog zou worden. Van alle kanten wordt onze privacy vandaag belaagd, door overheden en private bedrijven, op straat en online, met als motieven onze veiligheid, onze gezondheid, het klimaat of ons geld.
Jurist Matthias Dobbelaere-Welvaert schreef een uiterst toegankelijk boek over ‘hoe we onze privacy verliezen en wat je daaraan kunt doen’. Big brother loert overal, zo blijkt: bij je thuis, op de weg, op het werk, bij de bank, bij de dokter, op vakantie, op restaurant, bij het daten en bij de seks. Ook journalisten, die toch fors zijn gehecht aan de mogelijkheid van discrete contacten, kunnen hier wat van leren.
Gelukkig bevat het boek ook een hoofdstuk over wat bij een privacyschending te doen. Met The Ministry of Privacy richtte Dobbelaere-Welvaert overigens een Belgische privacy-activistische waakhond op, die structureel de strijd met de surveillancemaatschappij aangaat.
Matthias Dobbelaere-Welvaert
Ik weet wie je bent en wat je doet. Hoe we onze privacy verliezen en wat je daaraan kunt doen
Borgerhoff & Lamberigts
2020
De geschiedenis herhaalt zich (niet)
Herhaalt de geschiedenis zich? En zijn er lessen te trekken uit het verleden? Als iets die vragen blijvend pertinent maakt, is het wel de tragiek die zich afspeelde in de twee decennia tussen 1930 en 1950. Om de bezinning gaande te houden, bracht Ivo Janssens, zelf actief in de sociaal-culturele sector, een keur van prominente historici en andere denkers bijeen in de publicatie Onvoltooid Verleden Tijd. Onder meer de journalisten Marc Reynebeau, Béatrice Delvaux en Geert van Istendael tekenen present.
Niet dat alle auteurs op dezelfde lijn zitten. Zo pleit de Leuvense hoogleraar geschiedenis Georgi Verbeeck ervoor om ons niet teveel blind te staren op de geschiedenis. Door de fundamenteel andere context vandaag is er weinig reden om angst te hebben voor oude demonen, betoogt hij. In tegenstelling tot de fascisten destijds, bewegen de moderne rechtse populisten zich mooi binnen de krijtlijnen van de democratie; hoogstens gaat het om ‘illiberale democratie’.
Dan herinnert Marc Reynebeau toch liever aan de lutherse predikant Martin Niemöller, die in 1946 wees op het feit dat nazisme en holocaust ook maar ‘klein’ waren begonnen. Alleen, toen na de communisten, de sociaaldemocraten, de syndicalisten, de joden en de katholieken ook hij werd opgepakt, was er niet langer iemand over om nog te protesteren.
Een boeiend werk, ook al door negen beklijvende portretten van prominente joden die in de naziconcentratiekampen vertoefden.
Ivo Janssens (red.)
Onvoltooid Verleden Tijd. Antidotum tegen historisch geheugenverlies
Sterck & De Vreese
2020
VVJ-leden kunnen het boek met een korting van 25% bestellen, wat de prijs op 19 euro brengt (inclusief verzendingskosten). Ze sturen daarvoor een mail naar ivo.janssens1@telenet.be met vermelding van naam, VVJ-lidnummer en leveringsadres.
Met ons eikelbrein tegen de twitterocratie
Pandemieën, de klimaatcrisis, ongecontroleerde technologische ontwikkelingen: meer dan ooit is de mensheid aangewezen op denken, plannen en actie ondernemen op lange termijn. Laat journalisten nu net wezens zijn die de werkelijkheid liefst instantgewijs bekijken. Dit boek van de Brits-Australische filosoof en politicoloog Roman Krznaric biedt voor journalisten dan ook extra stimulerende denkstof.
Het centrale thema van Krznarics werk is hoe we mensen ertoe kunnen aanzetten voorbij de grenzen van hun eigen levenstijd te denken en goede voorouders te zijn voor allen na hen. Aan de fysiologie van onze hersenen ligt het niet: dat bevat behalve een (op instant genot gericht) marshmallowbrein ook een (planmatig) eikelbrein. Maar hoe stimuleer je dat laatste? Krznaric legt diverse pistes voor, zoals een besef van nederigheid over onze plaats in de kosmische geschiedenis, een ‘erflatersmentaliteit’ en ‘kathedraaldenken’.
Dat mag wat concreter, en daarom presenteert de auteur ook enkele concrete werkpunten voor politiek, economie en cultuur. Onder het motto ‘diepe democratie’ pleit hij bijvoorbeeld voor meer burgerparticipatie en autonome stadsstaten. En journalisten? ‘Digitale aanjagers, zoals sociale media en de dag en nacht draaiende nieuwsmachine, hebben het probleem van het politieke presentisme vergroot’, aldus Krznaric. ‘Inmiddels zijn we in een twitterocratie beland, waar onze politieke vertegenwoordigers veel tijd steken in het geven van instant-meningen op sociale media en nieuwszenders. Met als gevolg dat de politieke tijd wordt verkort en de publieke aandacht wordt weggeleid van ‘langzaam nieuws’ en de lange termijn.’ Food for thought voor ons marshmallowjournalistenbrein, kortom.
Roman Krznaric
De goede voorouder. Langetermijndenken voor een kortetermijnwereld
Ten Have,
2020
Slijpen aan de geest
In Nederland bundelden twee noodlijdende liberale avondkranten in 1970 de krachten. Het in Amsterdam gevestigde Algemeen Handelsblad (geboortejaar 1828) en de Rotterdamse NRC (1844) werden samen NRC Handelsblad. De krant kon je als een heer omschrijven: stijfdeftig, grijs van uitzicht, qua layout strak in het pak en liberaal-conservatief qua standpunt. Het Cultureel Supplement, een bijlage met een schat aan hoogstaande film-, theater-, literatuur- en beeldende kunstkritiek, was een van de paradepaardjes. Samen met een ongezien netwerk van buitenlandse correspondenten.
In het jubileumboek Slijpen aan de geest beschrijft John Kroon vijftig jaar NRC-dagbladgeschiedenis. Zelf werkte hij 30 jaar voor de krant. Na een moeizame start wist NRC zich voortdurend aan de tijdgeest aan te passen. ‘Met als onwrikbaar uitgangspunt: het brengen van nieuws en achtergronden voor een publiek dat bereid is na te denken.’
Kroon schrijft bloemrijk; zo moesten na de fusie ‘langharige lorren samenwerken met dassendragers’. En hij staat ook stil (soms wat te lang) bij de meningsverschillen en soms regelrechte ruzies die de redactie verscheurden. Zo stapte J.L. Heldring op als hoofdredacteur omdat hij zich niet langer thuis voelde bij de krant die onder Amsterdamse invloed te 'linksig' werd. Een ander dieptepunt was toen de krant werd beschuldigd van medeverantwoordelijkheid voor de moord op Pim Fortuyn. Overigens passeren zeven hoofdredacteuren de revue, van wie de eerste, André Spoor, de meest legendarische was en de Belg Peter Vandermeersch (2010-2019) alvast de meest tumultueuze. (Freddy Sartor)
John Kroon
Slijpen aan de geest – Vijftig jaar NRC Handelsblad
Prometheus Amsterdam
2021
Een wereld vol bullshit
Tom Phillips is historicus van opleiding en journalist-factchecker van beroep. Dat maakt hem meer dan goed geplaatst om eens de stupiditeiten op te lijsten die de mensheid (of een aanzienlijk deel daarvan) ooit voor waar heeft aangenomen. Het resultaat is het zowel verhelderende als vermakelijke boek Waarheid – Een kleine geschiedenis van complete bullshit. ‘Dagelijks zwemmen we rond in een zee van onzin, halve waarheden en botte leugens’, schrijft Phillips. Het idee dat het ooit anders zou zijn geweest, omschrijft hij overigens eveneens als complete nonsens. Zo was de Europese zestiende eeuw er een van huichelarij en liegen alom, verscheurd als ze was door religieuze twisten die iedereen een bedrieglijk masker deden opzetten alleen al om te overleven. Het was ook Machiavelli’s eeuw. Het enige verschil met vandaag is dat al die informatie zich inderdaad veel sneller verplaatst, aldus Phillips. Maar dat geldt even goed voor waar als onwaar nieuws.
Voor de auteur is het probleem met de waarheid dat ze aan de saaie kant is. ‘En dat terwijl de vele onwaarheden die de wereld ons voorschotelt zo verleidelijk, zo kneedbaar en zo ontzettend leuk kunnen zijn.’ Van die talloze verzinsels – vandaag spreken we over hoax – schotelt de auteur een hele reeks kleurrijke voorbeelden voor. Voortijdige overlijdensberichten, die al eens kwaadwillig te grabbel worden gegooid (zo blijkt Amerika’s aartsvader Benjamin Franklin ‘gewoon een ontzettend nare trol’ te zijn geweest). De Grote Maanhoax: in 1835 onthulde de New Yorkse krant The Sun het bestaan van een vleermuisvolk op de maan. Meer recentelijk, in 2015, sprong de Britse pers nog op het verhaal van de Kattenmoordenaar van Croydon: dat bleken dan gewoon auto’s en vossen te zijn. Phillips: ‘Tegenover het fenomeen journalistiek sta ik ietwat dubbel. Enerzijds gaat het om een nobele roeping en een vitale steunpilaar van de democratie, maar anderzijds produceert de nieuwsindustrie toch ook een aardig deel gelul.’ En journalistiek mag dan de eerste versie van de geschiedenis zijn, ‘het probleem daarbij is dat de tweede versie helaas al te lang op zich laat wachten’.
Onwaarheden komen natuurlijk ergens vandaan. Sommigen liegen om te bedriegen – malafide politici en commerçanten bijvoorbeeld. Maar velen verspreiden ook heel gewoon flauwekul, en dat is misschien nog wel de meest verspreide en schadelijke vorm van onwaarheid, betoogt Phillips. Belangrijk is dat we ons daar nooit zomaar bij neerleggen: onverschilligheid is de grootste facilitator van onwaarheid. En dus is de boodschap: weer wat meer moeite doen om informatie te checken. Ons ongelijk durven toegeven. Academici, journalisten en factcheckers valoriseren. Op die manier, aldus Phillips, komen we ook de huidige waarheidscrisis – hoe weinig origineel ze ook is – ook wel weer te boven.
Tom Phillips
Waarheid. Een kleine geschiedenis van complete bullshit
Thomas Rap
2021
Artikel 10 EVRM in 339 arresten
Voor de vrijheid van communicatie – en voor journalisten in het bijzonder – heeft artikel 10 van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM) grote waarde. Op dwingende wijze zet het lijnen uit voor eventuele overheidsbeperkingen van de expressievrijheid. Hetzelfde geldt voor het Europese Mensenrechtenhof (EHRM), dat met almaar uitdijende rechtspraak artikel 10 concrete invulling geeft.
Goed dat de Gentse emeritus hoogleraar Dirk Voorhoof die rechtspraak consequent bijhoudt en er met enige regelmaat een overzicht van publiceert. Dat gebeurde zopas opnieuw, met de inmiddels zesde editie van het verzamelwerk Freedom of expression, the Media and Journalists. Dit e-book, gratis raadpleegbaar, bundelt alle arresten van het EHRM over artikel 10 sinds 1994. Dirk Voorhoof en enkele mede-auteurs leveren bij de 339 uitspraken ook deskundige commentaar.
Wie actief is in het spanningsveld tussen de vrijheid van expressie en andere mensenrechten, vindt in dit werk hopen inspiratie. En je vindt er ook alle uitleg in over de acht keren dat België het in Straatsburg kon gaan uitleggen.
Dirk Voorhoof e.a.
Freedom of Expression, the Media and Journalists. Case-law of the European Court of Human Rights
European Audiovisual Observatory
2021
Gratis e-book
https://rm.coe.int/iris-themes-vol-iii-2020-edition-en-28-april-2021-/1680a24eee
Journalistiek is verhalen én statistiek
Hoe zit dat nu met het vertrouwen in politici en andere instellingen? Hoe gaan we om met opiniepeilingen in het algemeen? Is er werkelijk een verband tussen cannabis en de kwaliteit van seks? En klopt het wel dat het aantal verkeersdoden toeneemt/afneemt/in provincie X hoger ligt dan in Y…?
Uiteraard is journalistiek een kwestie van verhalen vertellen, maar het beschikken over kwalitatief hoogwaardige data is minstens even belangrijk, betogen Joris Boonen en Mark Pluymaekers in hun handboek Kwantitatief onderzoek voor journalisten. Zeker in een tijdperk van data overload, en waarin we helaas ook met minder hoogstaande informatie worden bestookt. Met hun handleiding willen Boonen en Pluymaekers (aspirant-)journalisten wegwijs maken in de wondere wereld van data, kwantitatieve onderzoeken, opiniepeilingen en surveys. Acht kritische vragen daarover moeten elke journalist in staat stellen zo’n onderzoeken goed in te schatten. Als daar zijn: wie heeft het onderzoek uitgevoerd en betaald, wie deden er allemaal niét mee, en kan de vraagstelling de meting hebben beïnvloed? Door hier voor de publicatie mee aan de slag te gaan, kunnen de media vermijden achteraf nog veel factchecks en correcties te moeten publiceren, aldus de auteurs.
Uit de recente media-actualiteit gegrepen voorbeelden maken dit werk meteen bruikbaar voor de journalistieke praktijk. De eerste handleiding voor het omgaan met cijfers is dit welteverstaan niet. Maar een interessante toevoeging aan praktische vademecums voor journalisten is het wel. Op 12 oktober, 9 november en 30 november organiseert de VVJ met beide auteurs overigens een driedelige vormingscyclus over het thema. Info en inschrijvingen op www.journalist.be/agenda.
Joris Boonen & Mark Pluymaekers
Kwantitatief onderzoek voor journalisten. Verantwoord nieuws maken van cijfers
Coutinho
2021
Vlaamse nieuwsmedia anno 2021
Er zijn wel al meer overzichtspublicaties over nieuwsmedia en journalistiek in Vlaanderen gepubliceerd, maar dit werk van VUB-academicus Jonathan Hendrickx biedt een actuele stand van zaken. Wie anno 2021 een goed beeld wil krijgen van het doen en laten van Vlaamse uitgevers, omroepen en digital only nieuwsmedia, is hier aan het goede adres.
Ondanks de communicatiewetenschappelijke achtergrond van de auteur – hij behaalde onlangs een doctorstitel met een proefstuk getiteld The missing link between media market concentration and news diversity – kunnen ook leken snel lering halen uit zijn heldere betoog. De thema’s zijn raak gekozen, de indeling zit goed en de tekst leest vlot weg.
Hendrickx schuwt bovendien het debat niet. Herhaaldelijk spreekt hij zich uit over hedendaagse evoluties, en meer dan eens komt dat neer op gezonde, door maatschappelijke bezorgdheid ingegeven kritiek. Over de toenemende datadruk op redacties bijvoorbeeld, over het risico van branded journalism, of nog over het vraagstuk van de commercieel even verleidelijke als maatschappelijk verontrustende tendens naar nieuwspersonalisering. Goed gedaan.
Jonathan Hendrickx
Media en journalistiek in Vlaanderen
ASP (Academic and Scientific Publishers)
2021
