De coronaberichtgeving van de Vlaamse nieuwsmedia maakt, niet voor de eerste keer, het voorwerp uit van mediakritiek, die soms heel hevig is. Zopas nog hekelde het zogenaamde Wintermanifest de vermeend slechte kwaliteit van de coronaverslaggeving, die te medisch-virologisch gefocust en te regeringsvriendelijk zou zijn.[1] Bijzonder verontrustend is dat deze kritiek al eens overgaat in regelrechte agressie tegenover journalisten, van zowel verbale als fysieke aard. Almaar meer zijn journalisten die manifestaties tegen het coronabeleid verslaan, een expliciet doelwit van geweldplegers, met fysieke letsels tot gevolg. Beledigingen en intimidatie aan het adres van verslaggevers – zowel op straat als online – zijn schering en inslag. Dat leidt er zelfs toe dat journalisten niet langer coronabetogingen willen verslaan of niet langer bereid zijn hun coronaverslaggeving nominatim te ondertekenen.[2]
Naar aanleiding van een en ander wenst de VVJ een en ander te verduidelijken.
1.
Vaak is de kritiek gericht aan ‘de media’. Die worden dan collectief weggezet als bijvoorbeeld een ‘regimepers’.
De VVJ wil voor zoveel als nodig beklemtonen dat ‘de media’ – althans als het aankomt op de inhoud van hun communicatie – als concept eigenlijk niet bestaan. Zelfs beperkt tot de zogenaamde MSM (mainstreammedia) kan men niet spreken van een monolithisch geheel dat eenzelfde marsrichting zou kennen. Daarvoor is de diversiteit in de mediasector veel te groot. Deze grote inhoudelijke diversiteit van de Vlaamse en bij uitbreiding Belgische nieuwsmedia impliceert dat veralgemeningen over de communicatie van ‘de media’ elke grond missen. Behalve individuele burgers en middenveldorganisaties, hebben ook overheden en academici hier een verantwoordelijkheid op te nemen.
2.
Het Wintermanifest voor een duurzaam pandemiebeleid van 30 december 2021 geeft de indruk niet in de valkuil van een veralgemening te vallen, want “bepaalde journalisten en media” verdienen wel degelijk lof voor hun aanpak van de coronacrisis.
Niettemin vervallen de ondertekenaars toch weer in een blinde generalisering wanneer ze stellen dat de media “in het algemeen” onvoldoende hun werk hebben gedaan.
De VVJ betreurt deze gratuite stelling, die nergens feitelijk wordt gestaafd.
De VVJ stelt ook vast dat deze kritiek – in tegenstelling tot de kritiek op andere actoren elders in het manifest – op geen enkele manier wetenschappelijk wordt onderbouwd. In het licht van de academische kwalificaties van de ondertekenaars komt dat extra vreemd voor.
3.
Voor gefundeerde mediakritiek op de coronaberichtgeving van de voorbije twee jaar, blijft het wachten op ernstig communicatiewetenschappelijk onderzoek.
Het klopt dat vorsers van de Universiteit Antwerpen in april 2021 erop wezen dat specifiek de 19 uur-journaals van VRT-Een en VTM een sterk afwijkend beeld vertoonden van de berichtgeving in de vorige 17 jaar. Ze stelden vast dat corona de berichtgeving in 2020 domineerde, dat de medisch-virologische invalshoek primeerde en dat de politieke oppositie minder aan bod kwam – wat de vorsers zelfs tot een vergelijking met ‘Russische en Chinese toestanden’ verleidde.[3]
Niettemin zijn de beperkingen van dit onderzoek duidelijk, zowel wat de bekeken berichtgeving als de tijdspanne betreft. Bovendien zijn ook de conclusies inherent aan het eigenlijke onderzoek hoogst betwistbaar (zie hierna). Overigens staan de vaststellingen ook haaks op een ander recent onderzoek van de Universiteit Antwerpen, dat aangeeft dat de protestberichtgeving in de Vlaamse nieuwsmedia de voorbije twee decennia juist is toegenomen. In de periode 2003-2021 verdubbelden VRT-Een en VTM in hun 19 uur-journaals zowat hun aandacht voor protestacties.[4]
4.
Een belangrijke toetssteen voor het goed functioneren van nieuwsmedia is het publiek, ook al mag dat zeker niet de enige toetssteen zijn.
Op dat vlak kunnen de Vlaamse/Belgische nieuwsmedia enkel goede rapporten voorleggen. De verkoopcijfers van de kranten gingen erop vooruit, met name in de vorm van extra digitale abonnementen. (Overigens heeft dit, ondanks de fel gekrompen advertentie-inkomsten, de mediasector door de coronacrisis gesleurd.) Merkelijk meer mensen gingen ook weer lineair tv-kijken.[5]
Ook de vertrouwensindexen gingen wat de media betreft de hoogte in.[6]
5.
De VVJ staat voor een journalistiek die maximaal vrij is maar tevens verantwoordelijkheid opneemt, bij voorkeur in de vorm van zelfregulering. In die context mogen journalisten niet blind zijn voor mediakritiek – ook al heeft die in het kader van de coronacrisis dan nog een veeleer ijl en onbestemd karakter, en mist ze feitelijkheid, laat staan wetenschappelijkheid (zie hoger sub 2).
Hoe dan ook valt van meet af aan op hoe divers de mediakritiek op de coronaberichtgeving is. Sommigen vinden haar ‘te positief’ en ‘te weinig kritisch’, anderen dan weer noemen ze juist ‘te kritisch en te negatief’.
Opmerkelijk genoeg varieert de kritiek ook met de tijd: ze lijkt wel seizoensgebonden. In perioden van acute coronadreiging (met veel besmettingen, zieken en doden) overweegt de kritiek dat de media ‘te kritisch’ zijn. Vertonen de grafieken een neerwaartse kentering, dan dringt zich meer en meer de kritiek op dat de media juist ‘te weinig kritisch zijn’.
In dat verband kan ook worden opgemerkt dat het Wintermanifest, met zijn kritiek op virologen, regering en media, er is gekomen in een periode van relatieve rust in de coronasaga, toen meer en meer bleek dat met de Omikronvariant – weliswaar besmettelijker maar minder schadelijk – het einde van de pandemie wel eens in zicht kon zijn.
6.
Bij een nadere ontleding van de mediakritiek op de coronaberichtgeving, kan men om te beginnen niet om de kritiek heen dat de berichtgeving in kwestie ‘te dominant’ zou zijn geweest en ander nieuws zou hebben weggedrukt.
Dat blijft toch een eigenaardige these in een tijdvak dat wereldwijd samenlevingen in opperste staat van alertheid gingen om overeind te blijven. De daarmee gepaard gaande lockdowns legden die samenlevingen bovendien ook letterlijk plat, wat betekende dat er gewoonweg nauwelijks of geen andere gebeurtenissen (in de sociale, culturele of sportieve sfeer, zelfs in de politieke en gerechtelijke context) overbleven om te rapporteren.
De vraag mag worden gesteld of ‘de nieuwsmedia’ – als we onszelf dan een veralgemening mogen veroorloven – juist geen pluim verdienen voor de veelomvattende en continue informatiestroom over corona.
7.
De media wordt verder verweten – parallel met de politiek – te veel te hebben gefocust op het medische, en meer bepaald virologische perspectief van de epidemie.
Daartegenover staat dat zeker in het begin, en nog geruime tijd nadien, dat perspectief wel degelijk het enige dominante in de samenleving was.
Voor zover en naarmate zich andere perspectieven opdrongen, hebben nieuwsmedia daar bovendien gepaste aandacht aan besteed. In alle kranten, omroepen en nieuwssites kwamen naast virologen en biostatistici ook economen, psychologen en sociologen aan bod, net zoals exponenten van de handel en horeca en vertegenwoordigers van de cultuur- en sportsector. Dat zorgde wel degelijk – zoals elke neutrale waarnemer kan vaststellen – voor een gevarieerd en multidisciplinair beeld van de maatschappelijke realiteit onder corona.
8.
Op het politieke niveau is er nog de kritiek dat de media zich te regeringsgezind hebben opgesteld, en te weinig ruimte gaven aan stemmen uit de politieke oppositie.
Hier dient eraan herinnerd te worden dat gedurende belangrijke episoden van de coronasaga er gewoon nauwelijks of geen politieke oppositiestemmen waren.
Voor zover en van zodra die wel opdoken, werd er ook ruimschoots aandacht aan besteed. Voor iedereen die op een ernstige wijze de coronaberichtgeving in de Vlaamse nieuwsmedia bekijkt, liggen de voorbeelden voor het rapen.
9.
Zoals hoger aangestipt sub 1, kunnen de Vlaamse of Belgische nieuwsmedia niet worden voorgesteld als een monolithisch blok. De wijze waarop redacties de coronapandemie hebben aangepakt, zal dan ook onvermijdelijk variëren in omvang, invalshoeken en inhoud.
De VVJ beklemtoont het immense belang van de redactionele vrijheid ter zake. Enkel door onafhankelijke redacties deze vrijheid van berichtgeving te gunnen, kunnen diversiteit en pluralisme worden waargemaakt en is er sprake van echte democratie.
De VVJ verwerpt in dat verband stellig het eigenaardige voorstel in het Wintermanifest om media te verzoeken “samenvattingen van de adviezen [van het Adviescomité voor de besluitvorming bij pandemieën] integraal en verbatim te publiceren”. Die suggestie alleen al staat overigens haaks op de eigen mediakritiek dat de media te volgzaam zouden zijn ten aanzien van autoriteiten.
10.
Op basis van voorgaande vaststellingen, en de ondertekenaars van het Wintermanifest parafraserend, besluit de VVJ dat de Vlaams/Belgische nieuwsmedia in het algemeen goed tot zeer goed werk hebben geleverd – en nog altijd leveren – in de context van de coronacrisis.
Dat sluit – opnieuw het Wintermanifest parafraserend – ‘bepaalde’ tekortkomingen of uitschuivers niet uit. Ook voor redacties was de coronasaga tot dusver een lastige zoektocht naar ‘de waarheid’, met grote onzekerheden en veel vallen en opstaan.
Hoe dan ook houdt de Vlaamse nieuwsmediasector ten allen prijze vast aan haar sectorale beroepsethiek. De VVJ herinnert daarbij aan de deontologische Code, die de Vlaamse journalisten en uitgevers aan een reeks beroepsregels bindt.[7] Tekortkomingen hieraan kunnen steeds bij de Raad voor de Journalistiek (www.rvdj.be) worden aangekaart.
het VVJ-bestuur
Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ)
[1] https://open-debat-ouvert.be/nl/wintermanifest-manifestedhiver/
[2] https://journalist.be/2019/03/vvj-richt-meldpunt-in-voor-agressie-tegen-journalisten
[3] https://www.steunpuntmedia.be/wp-content/uploads/2021/04/Nieuwsmonitor-30.pdf
[4] https://www.steunpuntmedia.be/wp-content/uploads/2021/12/Nieuwsmonitor-31.pdf
[5] https://www.imec.be/sites/default/files/inline-files/DIGIMETER2020.pdf
[6] https://www.nieuwsgebruik.be/opinie-analyse/de-impact-van-covid-19-op-het-vertrouwen-in-nieuws
[7] https://www.rvdj.be/journalistieke-code
