Ook bij ons krijgen journalisten almaar meer te maken met agressie en intimidatie. Apache-journalist Hind Fraihi pleit voor een kruispuntbank die de netwerken achter de haatspraak bloot legt. 'De toekomst van onze democratieën staat op het spel.'
Eric Pompen
Het is de eerste keer dat auteur Hind Fraihi er over praat. Achttien jaar na de verschijning van haar reportagereeks ‘Undercover in Klein-Marokko’ doet de herinnering aan de persoonlijke aanvallen haar nog altijd pijn. Om geen slapende honden wakker te maken, heeft ze al die tijd gezwegen. Fraihi: ‘Het was toen het pré sociaal mediatijdperk. Internet stond nog in de kinderschoenen. Toch kreeg ik bakken kritiek over mij heen, in de eerste plaats van de gevestigde orde – politici en middenveldorganisaties – maar ook van moslimextremisten. Volgens hen was ik een nestbevuiler, rijp voor de psychiatrie. De doodsbedreigingen per mail, post, telefoon en op straat werden zo groot dat de federale politie mijn wherabouts (plaatsen waar iemand zich bevindt, n.v.d.r.) begon te monitoren om mijn veiligheid te garanderen.’
Journalisten onder vuur
De voorbije jaren nam het geweld tegen journalisten wereldwijd toe. In 2022 werden volgens de UNESCO (Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur) wereldwijd 86 journalisten en mediawerkers vermoord: één om de vier dagen. Dat is een stijging met 50% tegenover het jaar daarvoor. De journalistiek ligt onder vuur. Tussen 2006 en 2020 lieten in totaal meer dan 1.200 persmedewerkers het leven tijdens de uitoefening van hun ambt. ‘De autoriteiten moeten hun inspanningen opvoeren om deze misdaden te stoppen en ervoor zorgen dat de daders worden gestraft, want onverschilligheid is een belangrijke factor in dit klimaat van geweld’, aldus Audrey Azoulay, directeur-generaal van UNESCO. Ook het aantal online aanvallen tegen journalisten groeit. Uit een discussienota van UNESCO met de titel The Chilling: Global trends in online violence against women journalists (2021) blijkt dat 73 procent van de ondervraagde vrouwelijke journalisten te maken kreeg met online bedreigingen, intimidatie en beledigingen. In veel gevallen worden deze misdrijven amper of zelfs niet onderzocht. UNESCO vreest dat deze aanhoudende straffeloosheid hele samenlevingen schaadt: ernstige mensenrechtenschendingen, corruptie en misdaad worden in de doofpot gestopt. Deze intimidatie creëert een klimaat van angst onder mediaprofessionals, en dat belemmert het vrije verkeer van informatie. Zo komt de persvrijheid in het gedrang, ook in ons land. Sinds 2019 zakte België van de 9de over de 23ste naar de 31ste plaats op de World Press Freedom Index in 2023. Volgens Reporters Without Borders krijgen Belgische journalisten – vooral vrouwen – steeds vaker te maken met online-bedreigingen, waardoor ze zich niet veilig voelen. Ook maakt de technologische vooruitgang het makkelijker om desinformatie te verspreiden en propagandacampagnes te voeren.
Meldpunt
Los van de negatieve gevolgen voor de personen zelf dreigen journalisten het slachtoffer te worden van een chilling effect. Dat legt een hypotheek op hun berichtgeving. Daarom heeft de Vlaamse Vereniging van Journalisten (VVJ) een specifiek Meldpunt opgericht voor agressie tegenover journalisten in Vlaanderen. Fraihi: ‘Dat is een eerste stap. Maar er moet meer gebeuren. Als we niet reageren tegen deze ondermijning van de persvrijheid, loopt ons democratisch bestel gevaar.’ Uit onderzoek van CrossOver – een samenwerkingsverband tussen het Finse softwarebedrijf Check First, de Franse media-educatieve vereniging Savoir Devenir, EU DisinfoLab (een Brusselse vzw die ‘gesofistikeerde desinformatiecampagnes’ onderzoekt) en de onafhankelijke nieuwssite Apache – blijkt immers dat algoritmes van sociale media Russische en Chinese staatsmedia voortrekken. Crossover is een Europees project dat de achtergronden van aanbevelingsalgoritmen verkent via een dashboard. Dit instrument monitort de algoritmes van sociale media, zoekmachines en platformen. Algoritmes zijn een reeks van instructies en bewerkingen die door ontwikkelaars zijn geschreven om een probleem op te lossen. Je kunt dat vergelijken met een recept, dat beschrijft hoe je een gerecht moet bereiden. Algoritmes beïnvloeden onze relaties, ons consumptiegedrag, onze cultuur en vooral de manier waarop we onszelf informeren en de wereld waarnemen. CrossOver onderzoekt nu de economische en ideologische logica achter deze algoritmes.
Algoritmes
Algoritmes spelen op de sociale media een belangrijke rol in het verspreiden van nepnieuws, bevestigt het Nederlandse Netwerk Mediawijsheid. ‘Websites zoals Google en Facebook gebruiken algoritmes om te bepalen welk nieuws je ziet en welke zoekresultaten je krijgt. Als jij iets liket, een reactie plaatst of deelt, weet Facebook dat jij dit leuk vindt. Je krijgt dan de volgende keer hetzelfde soort dingen te zien. Dat betekent ook dat je bepaalde dingen niet te zien krijgt. Algoritmes bepalen dus deels wat wij zien, weten, geloven en vinden. Op die manier ontwikkelen we allemaal onze eigen filterbubbel. Je krijgt bevestigd wat je al wist. Het gevaar om je op eenzijdige bronnen te baseren, is dat je een onvoldoende kritische houding ontwikkelt en makkelijker beïnvloedbaar bent.’ Deze algoritmes hebben een impact op het werk van journalisten. Als voorbeeld verwijst Fraihi naar de berichtgeving over de Oeigoeren, een Turkssprekende moslimminderheid in het noordwesten van China: ‘Belgische internetgebruikers die het trefwoord 'Xinjiang' – een van oudsher betwist gebied, waar veel Oeigoeren wonen – in de Google News-zoekbalk typen, krijgen als aanbevolen resultaat video’s van China Global Television Network (CGTN) te zien, gevolgd door New China TV. Deze zenders maken deel uit van het Chinese ministerie van Informatie.’ De Chinese mediadominantie op Google News is groot, waardoor kritische journalistiek ondergesneeuwd dreigt te geraken door de nationale zelfverheerlijking uit Peking. Fraihi: ‘Hoe meer westerse media en mensenrechtenorganisaties de situatie van Oeigoeren onder de aandacht brengen, hoe hoger de publicatiegraad van Chinese staatsgecontroleerde outlets. Een piek in publicaties zagen we voornamelijk in de zomer van 2022. Niet toevallig viel deze samen met een rapport van de Verenigde Naties om misdrijven tegen Oeigoeren te onderzoeken.’ Zo sijpelt volgens het Europees Parlement nepnieuws in de (politieke) berichtgeving door met als doel de democratische waarden aan te vechten en de lidstaten te verdelen.
Trollen
‘Sociale media spelen een belangrijke rol bij de verspreiding van nepnieuws’, schrijft journalist Lotte Van Rosmalen op de website. ‘Grote boosdoener is niet de gebruiker, maar het design van het platform. Zo zorgen bijvoorbeeld het algoritme en de vormgeving van Twitter er voor dat je minder kritisch gaat nadenken.’ De Twitter-trollen die onjuiste informatie verspreiden, hebben naast polarisatie nog een ander doel: verwarring zaaien. Michael Hameleers, universitair docent politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam: ‘Ze proberen de maatschappij te ontwrichten, meer wantrouwen in de mainstream media te kweken, en twijfels over de overheid te verspreiden. Het motief van trollen is dan ook vaak ideologisch. Het idee dat je tegen de gevestigde orde ingaat.’ Grootschalig onderzoek van De Correspondent en De Volkskrant in 2019 toont aan dat hoe meer filmpjes je op YouTube bekijkt, hoe extremer de inhoud die je krijgt voorgeschoteld. ‘Eenmaal aangeboden, blijven ze terugkomen in je aanbevelingen’, zegt de sociale media-analist Ray Serrato van de Freie Universität Berlin. ‘Kijkers vallen in een algoritmische rabbit hole van radicale en extremistische content waar ze niet zo snel meer uitkomen.’ (https://decorrespondent.nl/9150/youtube-schotelt-je-steeds-meer-extreme-videos-voor-hoe-werkt-dat/773fe662-e746-0777-2645-ae902980b993)
Monitoring
De trollen en alt-right influencers hebben vrij spel op sociale media (Google, Facebook en Twitter), bevestigt het Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico. ‘Hierbij spelen journalisten een rol’, zegt Rebekah Tromble (Universiteit Leiden), die de verbanden tussen desinformatie, filterbubbels, vijandig online gedrag en politieke communicatie online onderzoekt: ‘Kranten en nieuwsprogramma’s staan onder druk om snel te produceren en pikken misleidende berichten soms op zonder voldoende context te geven. Zo verspreidt desinformatie zich van de online marges naar het publieke debat.’
Volgens Kajsa Ollongren (D66) komt veel nepnieuws uit het buitenland, wat onze democratie onder druk zet. In de talkshow Jinek op RTL4 verwijst de Nederlandse minister van Defensie naar Rusland waar ‘trollenfabrieken’ staan. ‘Maar ook ‘andere onvrije landen met dit soort politieke leidingen’ maken gebruik van desinformatie. Zo wordt geprobeerd groepen in de samenleving tegen elkaar uit te spelen en de democratie te destabiliseren. Denk aan Brexit, of aan de discussie over Catalaanse onafhankelijkheid.’ (https://tvblik.nl/jinek/4-maart-2019) Daarom heeft Ollongren nu een onafhankelijke externe partij de opdracht gegeven om op basis van open bronnen verspreiding van desinformatie te monitoren (https://open.overheid.nl/documenten/ronl-9102c1da-713b-4540-a09b-37b98ef88085/pdf). Fraihi stelt nu voor het Nederlands voorbeeld te volgen en systematisch de netwerken achter het nepnieuws te gaan onderzoeken. Het lijkt mij opportuun om de anekdotiek te overstijgen en over alle redacties heen in samenwerking met de overheid een informatiesysteem te ontwikkelen, dat de drijvende krachten achter deze ‘haatspraak’ op de sociale media blootlegt. Anders dreigen buitenlandse mogendheden de democratie te ondermijnen.’
Buitenlandse inmenging
Sinds enkele jaren staat de aanpak van ongewenste buitenlandse inmenging hoog op de agenda van de Europese Unie. De coronapandemie en de oorlog in Oekraïne hebben de Russische en Chinese overheden immers aangezet tot het opschalen van hun beïnvloedingsoperaties met als doel hun nationale belangen en geopolitieke doelen te bevorderen, aldus het Clingendael Instituut. ‘Hybride dreigingen beïnvloeden en exploiteren de kwetsbaarheden in samenlevingen om rivalen en tegenstanders schade te berokkenen die net onder de drempel van openlijke agressie vallen. Het gaat vaak om een mix van dwingende en subversieve activiteiten met conventionele en onconventionele methoden die op een gecoördineerde manier worden gebruikt in verschillende domeinen, en waar een strategische intentie achter zit.’
In het magazine Clingendael Spectator van 28 juni 2023 pleiten onderzoekers Susanne Kamerling (Universiteit Leiden), May-Britt Stumbaum (Bundeswehr University Munich) en Sharon De Cet (SPEAR Institute) voor openbaar beschikbare ‘incident-trackers’ in de Europese Unie om (ernstige) incidenten van beïnvloeding en inmenging op verschillende terreinen (zoals in media, onderwijs en onderzoek, politiek, et cetera) te monitoren. ‘Dit helpt een gezamenlijk beeld te krijgen en bewustwording te vergroten. Daarnaast zou de EU onderzoek moeten coördineren naar de Chinese Communistisch Partij (CCP) en andere beïnvloedingsnetwerken binnen de Unie om systematisch en structureel de ontwikkelingen te monitoren om de risico’s te kunnen inschatten.’ De Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) noemt China dan ook de grootste bedreiging van de kennisveiligheid. ‘Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers zijn het doelwit van andere landen die van hen hoogwaardige kennis of technologie proberen te krijgen. Hetzij door (cyber)spionage, hetzij door (academische) samenwerking. Landen proberen hen ook te gebruiken om exportrestricties en sanctieregelingen te omzeilen.’
Geen ver-van-mijn-bed-show
Dat dit geen ver-van-mijn-bed-show is toont de intimidatiecampagne van de Chinese staat tegen Marije Vlaskamp aan. Afgelopen najaar bleek onder de naam van deze Volkskrant-journalist een valse bommelding te zijn gedaan bij de Chinese ambassade in Den Haag. Iemand als terrorist afschilderen en de politie met valse tips op het verkeerde been zetten is een techniek die Peking regelmatig toepast tegen tegenstanders van het regime. Voor zover bekend is het de eerste keer dat een niet-Chinese journalist deze behandeling ten deel valt. (https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/volkskrant-verslaggever-mikpunt-van-chinese-intimidatie~b496aebc/) Vlaskamp zelf spreekt van een ‘ingewikkelde en bij vlagen bizarre intimidatiecampagne, waarbij ik tegen mijn wil word meegenomen op een Chinese dollemansrit. Mijn leidinggevenden bij de krant, de Nederlandse politie en ikzelf: we kijken vanaf de eerste rij toe hoe Chinezen te werk gaan als ze mensen stil willen krijgen over zaken waar de Chinese eenpartijstaat geen aandacht voor wil.’ (https://www.trouw.nl/buitenland/ministerie-wil-uitleg-china-over-intimidatie-journalist-vlaskamp~b0403a7a/) Dergelijke situaties kunnen ook in ons land gebeuren, besluit Fraihi. ‘Nu jongeren van 16 jaar en ouder, die sterk beïnvloed worden door de sociale media, mogen stemmen voor de Europese verkiezingen van 2024, moeten we extra waakzaam zijn.’ Daarom pleit de onderzoeksjournalist van Apache voor de oprichting van een kruispuntbank om extreemrechtse agitatoren uit binnen- en buitenland in de kiem te smoren. (Foto BelgaImage)
